Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —
Download 172.26 Kb. Pdf ko'rish
|
|
§1. Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi — insan tiliniń payda bolıwı menen rawajlanıw nızamlılıqları, tábiyatı menen atqaratu ǵın xızmeti, ishki qurılısı menen toparlar ǵa bóliniwi haqqındaǵı ilim. Til — eń aldı menen adamlar ortasında ǵı oǵada áhmiyetli óz ara qarım-qatnas jasaw quralı. Tilsiz xalıqtıń, ulıwma adamzat jámiyetiniń ómir súriwi múmkin emes. Til bar jerde ǵana insan jámiyeti jasaydı. Oylaw qábiletine iye bolǵan sanalı turmıs keshiriwshi insan bir-biri menen óz ara ortaq bol ǵan tili arqalı túsinisip, pikir alısadı. Jámiyetlik qubılıs bolıp sanalatu ǵın til jeke adamnıń sóylew aǵzalarınıń xızmeti arqalı ǵana júzege shıǵatuǵınlıǵın biliw kerek. Házirgi dúnya tilleri uzaq dáwirler dawamında ózleriniń tariyxıy rawajlanıw barısında o ǵada kóp túrli waqıyalardı basınan keshire otırıp, usınday qálpine kelip jetken. Til qatnas quralı, oydı júzege shı ǵarıwshı, tańbalar sisteması sıpatında til biliminen basqa da kóplegen ilimler tárepinen izertlenedi. Sonlıqtan til bilimi óziniń izertlew obyekti etip nelerdi alatu ǵınlıǵın qatań anıqlap alıwı zárúr. Til biliminde tildiń qarım-qatnas quralı xızmetin atqarıwına baslı dıqqat awdarıladı. Izertlewdiń basqa barlıq tárepleri menen túrleri belgili dárejede tildiń qatnas quralı xızmetin atqarıwın tereńirek túsindiriwge xızmet etedi. Dúnyada o ǵada kóp tillerdiń bolıwına baylanıslı biz kópshilik tiller haqqında aytıwımız benen birge, sonday-aq basqa tiller menen ulıwmalıq belgilerine iye bol ǵan qanday da bir ayırım til haqqında- insan tili haqqında da sóz etemiz. Sebebi dúnya tilleri ortasında tolıp atır ǵan oǵada kóp ayırmashılıqlardıń bolıwına qaramastan, olar ortasında kóplegen ulıwmalıq, ortaq belgiler de bar. Solay etip «tiller» degende kópshilik tillerdi túsinsek, «til» degende ulıwma insan tilin túsinemiz. Dúnya tilleriniń qaysısı bolsa da, ol qanday da bir jámááttiń uzaq dáwirler dawamında ǵı rawajlanıwınıń jemisi hám sonlıqtan da ol jámiyetlik-tariyxıy qubılıs bolıp tabıladı. Sonıń menen birge hár qanday til adamzat jámiyetiniń, onıń mádeniyatınıń rawajlanıwınıń deregi, oylawdıń qáliplesiwiniń hám basqalar ǵa jetkeriliwiniń quralı bolıp xızmet etedi. Hár qanday til bóleklerden turadı. Qálegen tilde sóylew (gápler) bóleklerge bóline aladı. Ol bólekler túrli kombinaciyalarda tolıp atır ǵan hár qıylı gáplerdiń quramında qaytalanıp kele beredi. Hár qanday til qaytalanıp qollanıla beretu ǵın tolıp atırǵan elementlerdiń jıynaǵına hám kerekli pikirdi bildiriwge zárúr bol ǵan ol elementlerdi baylanıstırıwshı qaǵıydalar sistemasına iye boladı 2 . Til bilimi til haqqında ilim bolıp, ol dúnya tillerin, ulıwma adamzat tilin izertleydi. Sonday-aq dúnya tilleriniń hár qaysısın úyrenetu ǵın til bilimi jeke til bilimi, al adamzat tiliniń ulıwmalıq belgilerin izertleytu ǵın til bilimi ulıwma til bilimi dep aytıladı. 1 Lingvistika - francuzsha linguistique – «til bilimi» sóziniń tiykarında qáliplesken. Francuzsha bul terminniń negizi latıńsha lingua -«til», «sóylew» degen atlıq sózge barıp tireledi. 2 Маслов Ю.С. Введение в языкознание. М., 1987, 4-b. Jeke til bilimi ayırım tillerdi, máselen, qaraqalpaq, ózbek, orıs, inglis hám t.b. tillerdi yamasa tuwısqan tiller toparın, máselen, túrkiy, slavyan, german hám t.b. tillerin izertleydi. Ol tillerdi házirgi qáliptegi ja ǵdayında izertlese, ol sıpatlama (sinxroniyalıq) til bilimi, al túrli dáwirlerdegi tildiń rawajlanıw barısın izertlese, ol tariyxıy (diaxroniyalıq) til bilimi bolıp tabıladı. Sonday-aq tuwısqan tillerdiń ótmishin anıqlaw ushın olardı salıstırıp izertlese, ol salıstırmalı-tariyxıy til bilimi bolıp sanaladı. Til biliminiń izertlew obyekti bol ǵan adamzat tili oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan tildiń tábiyatın tereń hám tolıq biliw ushın til bilimi túrli tarawlar ǵa bólinip úyreniledi. Eń aldı menen hár bir tildiń ózine tán seslik sisteması, sózlik quramı hám grammatikalıq qurılısı boladı. Tildiń seslik sisteması til biliminiń fonetika tarawında, sózlik quramı leksikologiya tarawında, grammatikalıq qurılısı onıń grammatika tarawında ayrıqsha izertlenedi. Bunday etip bir tutas tildi bóleklerge bólip izertlew onı teoriyalıq jaqtan tereń úyreniwdi, ámeliy jaqtan ańsat túsindiriwdi támiyinleydi. Usınday maqsette hár bir tarawdıń ózi de bólimlerge bólinip úyreniledi. Máselen, fonetika tarawınıń ózi sıpatlama fonetika, salıstırma fonetika, tariyxıy fonetika, fonologiya sıyaqlı bólimlerden turadı. Bul taraw hám bólimler óz aldına ayrıqsha ilim dep te júrgiziledi. Til biliminiń bunday taraw hám bólimlerge bóliniwi erte zamannan berli dástúrge aylan ǵan hám kópshilik dúnya tillerin izertlewde ózin aqla ǵan usıl bolıp tabıladı. Til biliminiń hár bir tarawında insan tiliniń belgili bir tárepi onıń basqa tárepleri menen tı ǵız baylanıslı halda arnawlı túrde tereńirek hám keńirek sóz etiledi. Tutas tildiń túrli tarawları hám olar izertleytu ǵın til birlikleri kem-kem ózgerip, jetilisip baradı. Bunday rawajlanıw hám ózgerisler tildiń rawajlanıwınıń ishki nızamlılıqlarına sáykeslengen halda boladı. Til bilimi tildiń hár túrli táreplerin hám olardıń óz ara baylanısın, tildiń rawajlanıwınıń ishki nızamlılıqların izertleydi. Tildiń hár túrli tárepleri— seslik sisteması, sózlik quramı, grammatikalıq qurılısı óz ara ajıralmas baylanısta boladı. Sebebi olar bir tutas tildiń túrli tárepleri (aspektleri) bolıp sanaladı. Til biliminiń fonetika, leksikologiya, grammatika tarawlarınıń (ilimleriniń) bir-biri menen tı ǵız baylanıslı bolatu ǵınlıǵı da sonnan ibarat. Leksikologiya menen grammatikanıń izertlew obyektleri bol ǵan leksema menen morfemalardıń til seslerisiz ómir súrmeytuǵının kóz aldımız ǵa keltirsek, til biliminiń atap ótken tarawlarınıń óz ara oǵada tıǵız baylanıslı bolatu ǵınlıǵına bekkem isenemiz. Til bilimi tildi belgili bir dáwirdegi qálpinde, máselen, házirgi dáwirdegi turısında, bolmasa túrli tariyxıy dáwirdegi rawajlanıwında, ózgerislerge ushıraw ja ǵdayında izertlewi múmkin. Tillik qubılıslardıń bir dáwirdegi kórinisinde izertleytu ǵın til bilimin sıpatlama til bilimi yamasa sinxroniyalıq lingvistika, al olardı uzaq tariyxıy dáwirlerde rawajlanıwda, ózgeriwlerde, jetilisiwde izertleytu ǵın til bilimin tariyxıy til bilimi yamasa diaxroniyalıq lingvistika dep ataydı. Belgili bir tildi yamasa tillik qubılıslardı tereń ilimiy tiykarda biliw ushın, olardıń rawajlanıw nızamların durıs ashıw ushın tariyxıy til bilimi menen birge salıstırma til bilimi de zárúrli. Salıstırma til bilimi tuwısqan tillerdiń óz ara jaqınlı ǵın yamasa tuwıs emes tillerdiń nızamlı ayırmashılı ǵın anıq biliwdi támiyinleydi. Anaw ya mınaw tillik qubılıslardıń kelip shı ǵıwı menen ózgeriske ushırawın, oǵan tásir etiwshi sebeplerdi ilimiy tiykarda tolıq biliw ushın, birinshiden, ol qubılıslardıń evolyuciyasına kewil awdarılıwı, ekinshiden, ol qubılıslardıń tuwısqan basqa tillerdegi sáykes qubılıslar menen usaslı ǵına (yamasa ayırmashılıǵına) dıqqat beriliwi kerek. Solay etip hár qıylı tillik qubılıslardıń payda bolıwı menen rawajlanıw tariyxın izertlew arqalı hám olardı tuwısqan basqa tillerdegi bir qıylı sáykes tillik qubılıslar menen salıstırıw arqalı tildiń tábiyatın durıs anıqlaw ǵa, onıń rawajlanıw nızamlılıqların durıs túsiniwge boladı. Sonlıqtan da XIX ásirde salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń payda bolıwı menen yamasa til biliminde salıstırmalı-tariyxıy metodtıń qollanıla baslawı menen dúnya til biliminde úlken burılıs boldı. O ǵan shekem de til bilimi hám til teoriyası boldı. Biraq til biliminde túrli tillik qubılıslardıń payda bolıwı menen rawajlanıwına, olardıń sebeplerine dıqqat bólinbedi. Al til hám tillik qubılıslar ǵa sıpatlama beriliwi menen sheklenildi, olar ǵa ilimiy jaqtan tallaw jasalmadı. Solay etip XIX ásirde ulıwma ilimde, ayrıqsha jámiyetlik ilimlerde júz bergen ózgerisler menen jańalıqlar til bilimine de úlken tásir etti. Tillik qubılıslardı tariyxıy rawajlanıwda, ózgerislerde izertlew dástúri qáliplesti. Izertlew jumıslarında tariyxıy faktlerge áhmiyet berildi hám tariyxıylıq principi al ǵa súrildi. Til biliminde til mudamı ózgeriwshi, rawajlanıwshı qubılıs retinde qarala basladı. Bul burın ǵısha tillik qubılıslar ǵa ápiwayı sıpatlama beriwden til biliminde endi túrli tillik hádiyselerge ilimiy tallaw jasaw ǵa ótiwge múmkinshilik berdi. Tildiń rawajlanıwı, ózgeriske ushırawı nızamlı qubılıs ekeni dálillendi. Solay etip til bilimi XIX ásirdiń birinshi yarımında ilim retinde tolıq qáliplesti. Belgili bir tildiń seslik sistemasın, sózlik quramın, grammatikalıq qurılısın, onıń rawajlanıw nızamların, basqa tiller menen baylanısın jeke til bilimi izertleydi. Solay etip hár bir tildi izertleytu ǵın óziniń til bilimi boladı. Al, pútkil adamzat tiline ortaq ulıwmalıq bolǵan tillik qubılıslar menen nızamlılıqlar ulıwma til biliminde sóz etiledi. Demek, jeke til bilimi menen ulıwma til bilimi birdey emes. Biraq olar o ǵada tı ǵız baylanıslı ilimler bolıp, biriniń maǵlıwmatların ekinshisi mudamı paydalanıp otıradı. Ulıwma til bilimi til tuwralı ilimniń teoriyalıq tárepi bolıp, ol ayrıqsha bir tildiń emes, al barlıq yamasa kópshilik dúnya tilleriniń ma ǵlıwmatlarına súyenedi, olardı izertlewdiń nátiyjelerin paydalanadı hám solar ǵa tiykarlanıp juwmaqlar shıǵaradı, teoriyalar dóretedi. Birinshiden, hár tárepleme tereń hám tolıq izertlengen tiller qanshelli kóp bolsa, so ǵan súyenetuǵın jeke til biliminiń jetiskenliklerinen paydalanatu ǵın ulıwma til biliminiń teoriyalıq jaqtan juwmaq shıǵarıw imkaniyatı da mol boladı. Ekinshi tárepten, tereń ulıwmalıq ilimiy teoriya menen qurallan ǵan ja ǵdayda ǵana jeke til bilimi durıs rawajlanıwı múmkin. Solay etip, ulıwma til bilimi insan tiliniń mazmunın, onıń atqaratu ǵın xızmetin, oylaw menen baylanısın, tildiń payda bolıwın hám rawajlanıw nızamların izertleydi. Dúnya tillerin olardıń grammatikalıq qurılısına qaray, shı ǵısı jaǵınan jaqınlıǵına qaray toparlar ǵa bóledi (klassifikaciyalaydı). Til biliminiń fonetika, leksikologiya, grammatika sıyaqlı tarawların hám olardıń óz ara baylanısın, ilimler ortasında til biliminiń tutqan ornın anıqlaydı. Ulıwma til biliminiń teoriyalıq juwmaqları menen boljawları jeke tillerdi izertlew ushın, jeke til biliminiń durıs jol menen rawajlanıwı ushın o ǵada zárúrli. Ádette «Til bilimine kirispe» yamasa «Til biliminiń tiykarları» kursı til biliminiń teoriyalıq tarawı bol ǵan «Ulıwma til bilimi» pániniń baslanǵısh kursı bolıp, joqarǵı oqıw orınlarınıń filologiyalıq fakultetleriniń birinshi kurslarında oqıtıladı. Til biliminiń eń baslı hám tiykar ǵı túsinikleri menen terminleri haqqında talabalarǵa ma ǵlıwmat bere otırıp, bul pán sonıń menen birge «Ulıwma til bilimi», sonday-aq «Jeke til bilimi» pánin hám basqa da lingvistikalıq pánlerdi ózlestiriwdi jeńilletiwdi maqset etedi. Download 172.26 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|