Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —

 
§ 4. Til hám basqa da qatnas quralları 
 
Til arqalı hám tilsiz qarım-qatnas jasaw tek adam
ǵa ǵana tán qásiyet bolsa, al 
tilsiz qatnas jasaw barlıq maqluqlar
ǵa tán qásiyet bolıp tabıladı.
Adamlardıń til arqalı pikir alısıwı, birin-biri túsinisiwi, qarım-qatnas jasawı 
menen haywanlardıń tuwma instinkti arqalı qarım-qatnas jasawı ortasında 
usaslıqlardıń bolatu
ǵının biykarlawǵa bolmaydı. Bulardıń ekewinde de, yaǵnıy 
adamlardıń da, basqa maqluqlardıń da óz ishinde bir-biri menen qarım-qatnasında 
«ańlatıwshılıq» hám «mazmunlıq» qásiyetleri saqlanıp qalsa da, bári bir olarda túp-
tamırınan sapalıq ózgeshelik, úlken ayırmashılıq boladı. Haywanat dúnyasında
ǵı 
qatnas tiykarınan tuwma, tuqım quwalap, áwladtan áwladqa ótip otıratu
ǵın násillik 
qubılıs bolsa, adamlar arasında
ǵı qatnas, pikir alısıw, sóylesiw— bul onnan pútkilley 
basqasha, o
ǵada quramalı, seslik yamasa tańbalıq kóriniste (hárip arqalı) ámelge 
asatu
ǵın, násillik emes, al tereń jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı.
Haywanat dúnyasında
ǵı qatnastıń násillik bolatuǵının dálilleytuǵın kóp ǵana 
mısallardı keltiriw múmkin. Onda
ǵı qatnas hár saparı belgili bir jaǵdayda belgili bir 
sebepler nátiyjesinde ámelge asadı. Máselen, bir haywan sırttan tuw
ǵan qáwipti seze 
otırıp, instinkt arqalı o
ǵan juwap retinde qıshqırıp dawıs shıǵaradı. Solay etip dónip 

---

kiyatır
ǵan qáwip haqqında óziniń padalaslarına xabar beredi. Óz gezeginde onı 
esitken padada
ǵı basqa haywanlar da seziklenip, qáwipten saqlanıwdıń ilajın kóre 
baslaydı. Mine, usınday ja
ǵdayda xabar beriwshi maqluqtıń da, xabardı 
qabıllawshınıń da bergen reakciyası akademik I.P.Pavlovtıń (1849-1936) «birinshi 
signal sisteması» dep atalatu
ǵın túsinigine tuwra keledi. I.P.Pavlovtıń táliymatı 
boyınsha, ádette, birinshi signal sisteması barlıq maqluqtıń (sonıń ishinde adamnıń 
da) sırtqı qozdırıwshı tásirge bergen sáykes juwabı bolıp tabıladı. Tillik qatnas 
I.P.Pavlovtıń dálillewi boyınsha ekinshi signal sistemasına jatadı hám ol tek 
adamzatqa 
ǵana tán qásiyet boladı. Tillik qatnas sol tildi paydalanıwshı adamlardıń 
tuwma (násillik) emes, al udayı bilimdi iyelep barıwına, belgili bir tildi stixiyalı 
yamasa sanalı túrde ózlestiriwine tiykarlanadı. Mudamı emes, al tek ayırım 
ja
ǵdaylarda ǵana til arqalı pikir alısıw aldın ala jobalastırılǵan sıpatqa iye bolıwı 
múmkin. Eń baslısı, tillik qatnas tek 
ǵana tuwradan-tuwra bolatuǵın tásirge 
beriletu
ǵın tikkeley juwap bola bermeydi. Bul tek ǵana sóylew waqtında sóylew 
ushın tiykar bolıp xızmet etetu
ǵın, sóylewdi ámelge asırıwǵa sebepshi bolatuǵın 
faktordıń qatnasınan tuwatu
ǵın pikirdi ǵana adam ayta aladı degendi ańlatpaydı. 
Kerisinshe, onday faktorlar bolmasa da, adam sóylew waqtında tilden paydalana 
otırıp, situaciyadan pútkilley shı
ǵıp ketken halda dál sóylew waqtında hesh qanday 
bolma
ǵan, ótmish yamasa keleshek haqqında pikir júritiwi, bir waqıya, qubılıs hám 
t.b. haqqında abstrakt juwmaqlar shı
ǵarıwı, boljawlar jasawı múmkin. Basqasha 
aytqanda sóylewshi sóylew waqtında hesh qanday aldın ala jobalastırılma
ǵan 
nárseler jóninde abstrakt oylaw tiykarında esittirip qıyal súre aladı.
Til arqalı xabarlawdıń mazmunı sheksiz keń hám kóp túrli. Adamnıń biliwi, ózin 
qorsha
ǵan dúnyanı tanıwı qanshelli sheksiz bolsa, til arqalı xabarlawdıń mazmunı 
da sonday sheksiz boladı. Sonday-aq til arqalı xabarlaw sapalıq jaqtan ayrıqsha 
xabarlaw bolıp, bul tek belgili bir fakttı yamasa so
ǵan baylanıslı bolǵan 
sóylewshiniń emociyasın jay bildiriw emes, al ol fakt tuwralı pikir alısıw bolıp 
tabıladı.
Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı til dep esaplanatu
ǵın bolsa, tilden 
de basqa so
ǵan usaǵan qarım-qatnas jasawdıń taǵı bir quralı boladı. Ol da bolsa, 
adamnıń óz erkinen tıs túrli emociyalıq ja
ǵdayın ańlatatuǵın kúliw, jılaw, túrli 
mimika hám keyin ala hár xalıqtıń turmısında qabıl etilip hám qáliplesip ketken hár 
qıylı dene háreketleri (bastı túrli ba
ǵıtqa shayqaw, qoldı sermew hám t.b.). Buǵan 
sóylew waqtında túrli ja
ǵdaylardıń sebebinen (qorqıw, quwanıw) eriksiz dawıs 
tembriniń ózgeriwi, dawıstıń qaltırap shı
ǵıwı, sóylew tezliginiń ózgeriwi hám t.b. 
jatadı. Kelip shı
ǵıwı boyınsha qarım-qatnas jasawdıń bul tillik emes túri seslik tilden 
álle qansha waqıt burınıraqta payda bolǵan. Hátte bir adamnıń ómirin alıp qarasaq 
ta, qarım-qatnas jasawdıń bul túri aldınıraqta payda bolatu
ǵının kóremiz. Máselen, 
jas balanıń sóyley alıw uqıbınıń qáliplesiwinen burın, eń dáslep onıń tillik emes 
seslik qábiletiniń (kúliw, jılaw hám t.b.) bolatu
ǵının ańlaymız.
Gúńelek adamlardıń paydalanatu
ǵın «tili» qatnas quralı bolǵan ádettegi tilge 
tiykarlanadı. Biraq ádettegi sóylew tilinde bir nárseni ańlatıw til sesleri arqalı bolsa, 
gúńelekler tilinde ol qol, bet, awız músheleriniń háreketi, mimika arqalı iske asadı. 

---

Solay etip bir mazmundı til sesleri arqalı ańlatıwdan endi háreketler arqalı ańlatıw
ǵa 
kóshiriledi.
Adamzat jámiyeti rawajlanıwınıń házirgi dárejesinde oy-pikirdi bildiriwde 
qosımsha túrde ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri keń qollanıladı. Bunday 
qosımsha til seslik hám jazba sıpatta bolıwı múmkin. Seslik qosımsha tilge qońıraw 
hám gudok seslerinen baslap, magnitofon, telefon, radio hám t.b.
ǵa shekemgi qarım-
qatnas jasawdıń texnikalıq quralları jatadı. Jazba qosımsha tilge belgili bir tilde 
jumsalatu
ǵın ádettegi grafikalıq jazıwdan basqa járdemshi til retinde jumsalatuǵın 
qol álipbe - daktilologiya
7
hám noqatlı álipbe jatadı. Bulardıń dáslepkisi (qol álipbe) 
gúńelekler ushın, soń
ǵısı (noqatlı álipbe) soqırlar ushın oylap tabılǵan jasalma til 
bolıp esaplanadı. Soqırlar ushın altı noqattıń túrli kombinaciya járdeminde 
dóretilgen arnawlı álipbe 1829-jılı francuz alımı Lui Brayl tárepinen oylap tabıl
ǵan 
edi. Sonday-aq Morze telegraf álipbesi, jol qádeleri tańbaları, bayraqshalar hám reńli 
raketalar menen xabarlaw, sonday-aq túrli ilim tarawlarında (matematika, ximiya 
hám t.b.) jumsalatu
ǵın qosımsha tańbalar menen formulalar qosımsha til xızmetin 
atqaradı.
Juwmaqlap aytqanda, pikir alısıw, sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaw seslik tilge 
tán qásiyet boladı dep esaplaw menen birge so
ǵan usaǵan xızmetti atqara alatuǵın 
basqa da qurallardıń bolatu
ǵının umıtpaw kerek. Biraq qosımsha til qurallarınıń hesh 
qaysısı seslik tildiń ornın tolıq basa almaydı.
7
Daktiologiya – grekshe daktilos – «barmaq», logos – «ilim».