Til bilimi hám onıń tarawları Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda lingvistika 1 dep te aytıladı. Til bilimi —


Download 172.26 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/5
Sana04.11.2023
Hajmi172.26 Kb.
#1745786
1   2   3   4   5
 
§ 3. Tildiń anıqlaması hám muǵdarı 
Til adamlar qatnasınıń hám baylanısınıń eń áhmiyetli quralı. Ol oydı 
qáliplestiredi hám júzege shı
ǵaradı. Ádette til sózi eki túrli mánide jumsaladı. 
Birinshiden, adamnıń yamasa basqa bir maqluqtıń tirishilik etiwi ushın zárúrli 
bol
ǵan bir múshesi (biologiyalıq atama) mánisinde jumsalsa, ekinshiden
adamlardıń bir-biri menen túsinisiw, pikir alısıw, qarım-qatnas jasaw, baylanısıw 
quralı (lingvistikalıq atama) mánisinde qollanıladı. Pánniń ayrıqsha bir túri bol
ǵan 
til bilimi atamasında
ǵı til sózi sońǵı mánide­qatnas jasaw quralı mánisinde 
jumsaladı. Usı jerde ta
ǵı da bir atamaǵa anıqlıq kirgiziw kerek dep oylaymız. Til 
bilimi menen til ilimi atamalarınıń mánileri dál birdey emes. Til bilimi degende 
(ulıwma til bilimi, til bilimi tiykarları, til bilimine kirispe), ádette, joqarı oqıw 
orınlarında oqıtılatu
ǵın pánniń yamasa kurstıń atı túsiniledi. Al, til ilimi degende, 
6
Semiotika – grekshe sema – tańba. 


ádette, oqıtılatuǵın pánniń atamasın emes, al keń mánide tildi izertleytuǵın ilimniń 
ózi túsiniledi. Solay etip, bul jerde pánniń atı menen ilimniń atı ajıratıp kórsetiledi. 
Tilge anıqlama beriwde, «til degenimiz ne?» - degen soraw
ǵa juwap beriw ushın 
eń dáslep onıń qaysı tárepin ayrıqsha esapqa alǵan halda juwap beriw kerekligin 
biliwimiz zárúr. Tildiń jámiyetlik xızmetine kóbirek dıqqat bóle otırıp, «til — qarım-
qatnas jasaw quralı» dew múmkin. Tildiń oylaw menen baylanısı hám qatnasına 
ayrıqsha dıqqat bóle otırıp, «til oylawdı júzege shı
ǵarıwshı, oydıń kórinisi» dew 
múmkin. Seslik tildiń qurılısı hám materiallıq tárepine kóbirek kewil bóle otırıp, 
«tildi -qarım-qatnas jasaw ushın zárúrli bolǵan bóleklerdiń (elementlerdiń) jıyıntıǵı» 
dew múmkin. Jámiyetlik turmısta
ǵı tutqan ornın ayrıqsha atap kórsete otırıp, «til — 
jámiyettiń rawajlanıwınıń quralı, mádeniy ósiwdiń kórsetkishi» dew múmkin hám 
h.t.b. Bul anıqlamanıń sanın ta
ǵı da bir neshe esege kóbeytiwge boladı. Tilge 
berilgen anıqlamalar ishinde onıń adamlar ortasında qatnas quralı (kommunikativ 
xızmeti) hám adam oyınıń shınlı
ǵı, júzege shıǵıwı (ekspressiv xızmeti) degen 
anıqlamalar ayrıqsha dıqqatqa sazawar. Tildiń qatnas quralı bolıw qásiyeti onıń 
kommunikativlik xızmeti bolsa, tildiń oydı qáliplestiriw, jarıqqa shı
ǵarıw, adamnıń 
psixikalıq ja
ǵdayın, kewil kúyi menen ishki sezimlerin ańlatıw qásiyeti onıń 
ekspressivlik xızmeti boladı.
Tildi qalay túsindirsek te, o
ǵan qanday etip anıqlama bersek te, eń áhmiyetlisi, 
baslı qásiyeti onıń adamlar ortasında qatnas jasaw quralı bolıw xızmetine kelip 
tireledi. Sonlıqtan da qatnas quralı bolıwı tildiń eń baslı xızmeti bolıp sanaladı.
Solay etip, tilge beriletu
ǵın anıqlama shártli sıpatqa iye boladı. Sebebi tilge tek 
bir tárepleme, bir túrli anıqlama beriw jetkiliksiz.
Jer sharında tillerdiń qansha ekeni elege shekem dál anıq emes. Bunıń baslı 
sebebi qanday belgileri tiykarında onı ayrıqsha til dep esaplaymız? —degen soraw
ǵa 
juwap bir qıylı emes. Óz aldına ayrıqsha til me yamasa basqa bir tildiń dialektlik 
kórinisi me? - degen soraw
ǵa juwap beriw de tap usınıń menen sabaqlas. Bir topar 
alımlar bir tildi ayrıqsha til retinde tanıp, onı óz aldına til sıpatında dúnya tilleri 
qatarına qossa, tap sol tildi ekinshi topar alımlar óz aldına 
ǵárezsiz til emes, al basqa 
bir tildiń dialekti dep dálilleydi. Usınıń saldarınan dúnya tilleriniń anıq sanı 
shıqpaydı. Solay da ádebiyatlarda dúnyada tillerdiń sanı 2500-5000 aralı
ǵında 
bolıwı kerek degen shamalaw kóbirek keltiriledi. Sonday-aq, 1971-jılı Ispaniyada til 
bilimi boyınsha ótkerilgen Kongresste dúnyada 2976 til bar degen anıq san da 
keltirildi.
Burın
ǵı awqam aymaǵanda tillerdiń sanı da anıq aytılmaǵan edi. Sol dáwirdegi 
Til bilimi institutınıń ma
ǵlıwmatları tiykarında 128-132 aralıǵındaǵı tiller bar degen 
shamalawdıń keltiriliwi bu
ǵan mısal bola aladı.
Tillerdiń sanınıń anıq bolmawınıń ta
ǵı da bir baslı sebebi  ayırım dúnya tilleri 
elege shekem hár tárepleme tolıq izertlenbegen. Tillik ayırmashılıq penen dialektlik 
ayırmashılıqtıń jeterli anıqlanbawı da bu
ǵan sebep boladı. Usınıń menen birge hár 
túrli etnikalıq toparlardıń bir tilde yamasa óz ara júdá jaqın bol
ǵan tillerde sóylewi 
múmkin. Bu
ǵan kabardinler menen cherkeslerdiń eki túrli xalıq bolıwına 
qaramastan kabardin-cherkess degen bir tilde sóylewin, karachay menen 
balkarlardıń, inglisler menen amerikanlardıń hár túrli xalıq bol
ǵanı menen olardıń 


da ortaq tilde sóylewlerin mısal retinde kórsetiw múmkin. Kerisinshe, bir xalıqtıń 
óziniń eki túrli tilde sóylew jaǵdayları da ushırasadı. Máselen, komiler eki túrli 
tildekomi-zryan, komi-perm tillerinde sóyleydi, mordvalılar erza-mordva, 
moqsha-mordva degen tillerde sóyleydi.
Dúnyada
ǵı tiller grammatikalıq qurılısı menen sózlik quramı boyınsha da, 
qollanıwshılarınıń sanı ja
ǵınan da, rawajlanıw dárejesi menen izertleniw jaǵdayı 
tárepinen de olar hár túrli bolıp keledi. Ayırım tiller o
ǵada erte zamanlardan berli 
belgili hám óziniń ádebiy tiline, jazıwına iye, al geypara tiller ilimge jańa 
ǵana 
belgili bolıp atır hám jazıwı ele tolıq qáliplespegen; geybir tillerde o
ǵada kóp 
sanda
ǵı adamlar (júzlegen million), al gey bir tillerde oǵada az sandaǵı adamlar (bir 
neshe mıń) sóyleydi; geypara tiller milletlik til bolsa, al ayırım tiller milletler aralıq 
yamasa xalıqaralıq tiller bolıp sanaladı.
Dúnya tilleri ortasında
ǵı ayırmashılıq hám kóp túrlilikti kóriw menen birge olar 
ortasında
ǵı tolıp atırǵan ortaq qásiyetlerdiń de bolatuǵınlıǵın umıtpaw kerek. 
Sebebi, barlıq tiller de seslik til bolıp sanaladı. Al, til sesleri adam músheleriniń 
(sóylew a
ǵzalarınıń) xızmeti nátiyjesinde júzege shıǵadı. Sóylew aǵzalarınıń dúzilisi 
barlıq tilde sóylewshi xalıqlarda bir qıylı. Sonlıqtan da seslik tiller óziniń kóplegen 
ulıwmalıq hám ortaq nızamlılıqlarına iye boladı. Solay etip, dúnyada mıńlaǵan 
tillerdiń bolıwına qaramastan, biz «tiller» haqqında emes, sonıń menen birge pútkil 
adamzat «tili» haqqında da sóz etemiz. Tiller ortasında o
ǵada kóp ayırmashılıqlardıń 
bolıwına qaramastan, olar eń baslı máseleler boyınsha ortaq, ulıwmalıq qásiyetlerge 
de iye boladı.
Juwmaqlap aytqanda tillerdiń mu
ǵdarı jóninde maǵlıwmatlar belgili dárejede 
shártlilik sıpatqa iye bolıp, bunı (dúnya tilleriniń mu
ǵdarın) pútkilley anıq san 
menen atap kórsetiw múmkin emes.

Download 172.26 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling