Fitrad dramaturg reja I. Bob fitrad Dramaturg

4. Fitrat drammalarida tarixiyiy haqiqat va badiy to’qima.
Fitrat dramalari orasida alohida o‘rinlardan birini «Abul-fayzxon» egallaydi. «Abulfayzxon» janriga ko‘ra — tarixiy fo-jia. Mazmun-mundarijasiga ko‘ra ko‘hna Buxoro tarixidagi g‘oyat mas’uliyatli va murakkab davrlardan birini qalamga olgan.
Bu ashtarxoniylar sulolasining oradan ko‘tarilib, o‘rniga mang‘itlar saltanatining kelishidir. Drama bir qadar o‘rganilgan, u haqda qator maqolalar yozilgan.
Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi hukmdori bo‘lgan Abulfayzxon (PP—1747) shaxsi boshqalaridan ko‘pda farq qilgan emas. Lekin u yurt so‘ragan XVIII asrning birinchi yarmidagi tarixiy, siyosiy sharoit juda murakkab bo‘lganligi aniq. Gap shundaki, saltanatda Muhammadhakim (pyesada Hakimbiy) bosh mang‘itlar nufuzi benihoya ortib ketgan edi. Ikkinchi tomondan esa, joriy an’anaga ko‘ra ashtarxoniylardan boshqani xon ko‘tarish mumkin bo‘lmaganligi tufayli mang‘itlar o‘z vakillarini taxtga o‘tqaza olmas edilar. Shu sababli, Abulfayzxon nomigagina xon bo‘lib, hamma ishlar mang‘it Muhammadhakim izmida edi. Muhammadhakim, so‘ngroq uning o‘rnini egallagan o‘g‘li Muhammadrahim (dramada Rahimbiy) barcha ishlarni Abulfayzxon orqali amalga oshirar, shu jumladan, saltanat yo‘lidagi dushmanlarini xon qo‘li bilan o‘rtadan ko‘tarar edilar. Bunday qo‘sh hokimiyatchilik birgina saroy doirasida emas, sipohlar orasida ham ikki-yuzlamachilikka keng yo‘l ochgan edi.Asarda Rahimbiyl. Nodirxon, Ulfat, Davlat kabi obrazlar bo`lib ular asarning muvaffaqiyatini ta`minlab bergan.
Uning «Hind ixtilolchilari», «Temur sag'anasi», «O'g'izxon», «Abo Muslim», «Turk tili» kabi asarlarida ham hurfikrlar, qarashlar, ko'zga tashlanadi. Shular qatorida «Qon», «Begijon», «Chin sevish», «To'lqin», «Vose' qo'zg'oloni», «Ro'zalar» kabi dramalari yaratildi. «Abulfayzxon», «Arslon» va «Vose'» (tojik tilida), kabi dramalari g'oyasida ham seziladi. Uning«Qiyomat», «Shaytonning tangriga isyoni» kabi nasriy asarlarida endi ijodkor falsafasining chuqurlashganligi, katta ijtimoiy-hayotiy muammolarni hal etishga intilishi ko'zga tashlanadi.
Fitrat mana shu tarixiy voqelikning mazmun-mohiyatini konkret obrazlar xatti-harakati va taqdirlar misolida qayta jonlantirishga va ulardan zamon uchun kerakli xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘ladi. Pyesa matnida ayrim holatlar ifodasi, personajlarning xat-ti-harakatlari, so‘zlari musiqa bilan quchaytirilishi lozimligi haqida so‘zlar, ishoralar bor. Ular goho bevosita asar qahramonlari, ba’zan esa muallif tilidan beriladi. Dramaning muvaffaqiyatini ta’min etgan narsa muallifning tarix falsafasini anglaganida, davr voqealari va tur-mushi manzaralarini nozik his qilishida, ota-bobolarimizning maishiy hayoti tafsilotlarini yaxshi bilishida, nihoyat, badiiy zehniyatida edi.
Fitratning mashhur sheʼrlaridan biri “Mirrix yulduziga” deb nomlanadi. Bu sheʼr uning boshiga koʻp kulfatlar soldi, uni millatchi deb ayblashda yana bir qoʻshimcha dastak boʻlib xizmat qildi. Sheʼrda Fitrat yulduz bahonasida Allohga murojaat etib, bolsheviklarning, bosqinchi rus askarlarining vahshiyliklarini fosh etadi va yurtdoshlarini ularga qarshi ozoddik kurashiga daʼvat etadi. Garchand Fitrat fors, arab tillarini yaxshi bilsa-da, oʻz sheʼrlarida iloji boricha oʻsha tillarga mansub soʻzlarni ishlatmaslikka va sodda oʻzbek tilida yozishga intildi. Uning ustiga Fitrat oʻz badiiy ijodi va ilmiy maqolalari orqali barmoq vaznining qulayligi va keng imkoniyatlarini targʻib qildi. “Bir oz kul!”, “Ishqimning tarixi”, “Yana yondim…”, “Qor” kabi sheʼrlari soddaligi va tuygʻu, kechinmalarni haqqoniy ifodalab berishi bilan jozibalidir. “Oʻqituvchilar yurtiga” sheʼrida elni maʼrifat, haqiqat yoʻliga yoʻnaltirish va jaholatga qarshi kurashga daʼvat etadi.
Abdurauf Fitrat she’riyati haqida so‘z ketganda shuni aytish kerakki- shoir ilk she’ridan boshlab Turk Dunyosini, Turkiston birligi, istiqlol g‘oyasini ilgari surdi, u turk dunyosiga millatparvar va yoniq shoir sifatida tanilgan edi. Bu haqda unga zamondosh tanqidchilardan Abdurahmon Sa’diy shunday yozadi: “Fitrat – hozirgi o‘zbek she’riyatida arab, fors so‘zlariga yo‘lni berkitdi. O‘zbek she’r tuzilishining rivojlanish yo‘llarini belgilay borib, ko‘pgina yosh shoirlarni o‘zining uslubi va tili bilan ergashtira oldi, atrofiga yosh shoirlarni to‘plab ularga til va uslubdan yo‘l ko‘rsatmakdadir.” Shu orqali uning asarlari, she`rlari qalblarga kirib , uning nozik torlarini chertdi va o`quvchiga juda katta ta`sir ko`rsatdi.
Fitratning adabiy merosi boy va rang-barang. U adib sifatida badiiy ijodning barcha turlarida qalam tebratibgina qolmay, o‘zbek adabiyotining yangi janr va turlar bilan boyishi, sheʼr tuzilishining isloh etilishi, adabiy realizmning teranlashishi, davr, jamiyat va xalq hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan muhim ijtimoiy muammolarning o‘zbek adabiyotida badiiy talqin etilishiga ulkan hissa qo‘shdi.
Ijtimoiy, huquqiy, diniy va maʼrifiy asarlari orqali ham Fitrat ilm-fan, maʼrifatning turli sohalarida teran iz qoldirdi. U 1914–1916-yillardayoq „Rahbari najot“ („Najot yo‘li“), „Oila“, „Mavludi Sharif yoki Mur’oti xayr ul Bashar“, 1917–1920-yillarda „O‘qu“ („O‘quv“), „Sharq siyosati“, „Yig‘la, Islom“, 1925-yilda „Muxtasar Islom tarixi“ singari asarlarni eʼlon qildi. Fitrat mazkur asarlarida, bir tomondan, shu-yillarda ro‘y bergan siyosiy, ijtimoiy masalalarga munosabatini ifodalagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, musulmon olami uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydigan yoki muayyan tarixiy davrda saqlanib qoladigan maʼnaviy va maʼrifiy qadriyatlarni tushuntirib berdi. Fitrat bu asarlarida millatning nafaqat siyosiy-ijtimoiy, balki diniy maʼrifiy masalalarda ham yetarli darajada bilimga ega bo‘lmaganini eʼtiborga olib, har bir musulmon bilishi lozim bo‘lgan bir qator masalalarga yorqinlik bag‘ishladi. Fors tilida yozilgan „Rahbari najot“ risolasida tafsir, hadis, fiqh, kalom ilmlari, shuningdek, lisoniy, falsafiy, dunyoviy ilmlar to‘g‘risida aniq tasavvur berdi, avlod, badan, fikr, axloq tarbitasiga oid falsafiy, etik qarashlarini olg‘a surdi. Fitratning „Oila“ risolasida esa oilaning jamiyat va inson hayotidagi rolini oshirishga, oila aʼzolarining huquqiy meʼyorlarini belgilashga qaratilgan fikr va mulohazalari yanada rivojlantirildi.
Fitrat huquqiy davlat qurish va uning rivojini taʼminlash maqsadida 1918-yilda Yosh buxoroliklar partiyasining 13 bobdan iborat dasturini yozib berdi. Bu dasturda olimning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlari o‘zining chuqur ifodasini topdi. Bulardan tashqari Fitrat o‘zbek tilining grammatikasini o‘rganish ishlarini boshlab bergan va shu soha rivojiga katta hissa qo‘shgan. U 1918-yilda Shokirjon Rahimiy va Qayum Ramazon bilan hamkorlikda „Ona tili“ darsligini yaratdi. 1921-yilda Toshkentda bo‘lib o‘tgan Til va imlo qurultoyida Fitrat o‘zbek tilining sofligini taʼminlash va rivojlantirishga qaratilgan bir qancha takliflarni o‘rtaga tashladi. U 20-yillarda o‘zbek tili tabiatini o‘rganishda davom etib, „O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba: Sarf“ (1925), „O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba: Nahv“ (1926) darsliklarini yaratdi va bu darsliklar 1930-yilga qadar bir necha marta nashr etildi. Olim o‘zbek tili morfologiyasi va sintaksisiga bag‘ishlangan bu asarlari bilan o‘zbek tili grammatikasini ilmiy asosda o‘rganish ishiga tamal toshini qo‘ydi. Fitratning tilshunoslik sohasidagi katta xizmatlaridan yana biri uning 20-yillarda qadimiy turkiy til, jonli xalq tili va shevalarga tayangan holda, ilmiy-adabiy muomalaga kirib kelayotgan yangi tushuncha hamda hodisalarni ifodalash uchun o‘zbek tilining lug‘at fondiga yangi so‘zlar hamda atamalarni olib kirganligidadir.
Olim „Eng eski turk adabiyoti namunalari“ (matn, tadqiqot, izohlar, 1927), „O‘zbek adabiyoti namunalari“ (matn, tadqiqot, izohlar, 1-jild, 1928) tazkiralarini tuzib, milliy adabiy merosimizning eng qadimgi davrdan so‘nggi davrlarga qadar yaratilgan namunalarini to‘plab, muayyan tizimga soldi („O‘zbek adabiyoti namunalari“ning ikkinchi jildi nomaʼlum sabablarga ko‘ra eʼlon qilinmagan). „Qutadg‘u bilig“ singari o‘zbek yozma adabiyotining xalq orasida sochilib yotgan noyob yodgorliklarini qo‘lga kiritish, o‘rganish va chop etishga intildi. O‘zbek adabiyotining yirik namoyandalarini ilk bor o‘rganib, „Bedil“ (1923), „Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni to‘g‘risida“, „Qutadg‘u bilig“ (1925), „Ahmad Yasaviy“ (1927), „Yassaviy maktabi shoirlari to‘g‘risida tekshirishlar“, „Hibbat ul-Haqoyiq“, „O‘zbek shoiri Turdi“ (1928), „XVI asrdan so‘ngra o‘zbek adabiyotiga umumiy bir qarash“, „Muhammad Solih“, „Fors shoiri Umar Xayyom“ (1929), „Mashrab“, „Farxodu Shirin“ dostoni to‘g‘risida" (1930) kabi katta ilmiy qimmatga ega risola va maqolalar yaratdi. Fitrat bu tadqiqotlari bilan o‘zbek adabiyotshunoslik maktabiga poydevor qo‘ydi.
„Sheʼr va shoirliq“ (1919), „Adabyot qoidalari“ (1926), „Sanʼatning manshai“ (1927), „Aruz haqida“ (1936) singari maqola va risolalari bilan adabiyot nazariyasi faniga asos soldi.
Dramaturgiyasi. Fitrat 1916-y. dan boshlab teatr uchun koʻplab asarlar yaratdi. Ammo uning nafaqat 1916—18 y. larda yozgan «Begijon», «Qon», «Abo Muslim», «Temur sagʻanasi», «Oʻgʻizxon» singari pyesalari, xatto 30-y. larda yozgan «Toʻlqin» opera librettosi (1934) ham bizga yetib kelmagan. Maʼlumki, Fitratning 5 pardali «Begijon» pyesasida dehqonlarning xon zulmiga qarshi koʻtargan isyonlari tasvir etilgan, «Temur sagʻanasi» pyesasida esa muallifning «Yurt qaygusi (Temur oldinda)» sochmasidagi istiklol uchun kurash goyasi oʻzining badiiy tajassumini topgan. Fitrat shu yillarda yozgan boshqa sahna asarlarida ham tarixiy oʻtmishga murojaat etganiga qaramay, bolsheviklarning Turkistonda olib borgan gʻayrimilliy siyosatiga faol munosabat bildirib, zulm va zoʻravonlikka asoslangan «yangi tuzum»ni keskin qoralagan. Fitrat ijodining shu davrdagi yetakchi motivi — bolshevizmga qarshi istiqlol uchun kurash goyasi «Chin sevish» (1920) va «Hind ixtilolchilari» (1923) pyesalarida, ayniqsa, yorqin ifodalangan. Dramaturg Turkistonda Sovet hokimiyati yillarida sodir boʻlayotgan fojiali voqealarni Angliyaning mustamlakasi boʻlgan Hindistonga koʻchirib, ingliz mustamlakachilariga qarshi kurashayotgan hind ixtshyulchi (istiqlolchi)lari siymosida, maʼlum maʼnoda, oʻz vatandoshlari obrazini yaratdi. J. Neruning eʼtirof etishiga koʻra, Fitratning bu asarlari hind xalqining mustamlakachilikka qarshi olib borgan kurashiga kuch va madad bergan.
F. Moskvadalik paytida «Abulfayzxon» va «Shaytonning tangriga isyoni» (1924), ona yurtiga qaytganidan keyin esa «Arslon» (1926), «Shoʻrishi Vose» («Vose qoʻzgʻoloni», 1927), «Toʻlqin» pyesalarini yezdi. Bu asarlar orasida «Abulfayzxon» oʻzining shekspirona epik koʻlami bilan alohida ajralib turadi. Mazkur pyesa asosida ashtarxoniylar sulolasining soʻnggi vakili Abulfayzxon saltanatining tanazzuli (18-a.) natijasida Buxoroda mangʻit amirlarining hokimiyat tepasiga kelishlari bilan bogʻliq tarixiy voqealar yotadi. Fitratning olis tarixiy davrga nazar tashlashdan maqsadi «Podsholik kon bilan sugorilgan bir ogʻochdir, Qon oqib turmagan yerda bu daraxtning qurib qolishi aniqsir» degan «falsafa» bilan yashagan va oʻzi ham shu gʻayriinsoniy «falsafa»ning qurboni boʻlgan Abulfayzxon singari qonxoʻr podsholarni tarix qaʼridan olib chikib, xalqqa koʻrsatishdir. Fitrat bu asari bilan bolsheviklar tuzumi 20-a. ning Abulfayzxoni — Stalinni yaratishi va uning bepoyon mamlakatni qonga botirishini bashorat etdi. Shu maʼnoda mazkur tragediya F. zakosi bilan yaratilgan xalqni ogohlantiruvchi asardir.
«Abulfayzxon»ning badiiy qimmati shundaki, Fitrat asarda shekspirona qabartma tip va xarakterlarni yaratdi, zulmga asoslangan saltanat tojining otadan bolaga oʻtib kelishi natijasida paydo boʻluvchi qonli oqibatlarni haqqoniy tasvirladi. Fitrat bu asari bilan oʻzbek adabiyotida tragediya janriga asos solib, mazkur janrning asosiy tamoyillarini belgilab berdi.
Ijtimoiy huquqiy, diniy va maʼrifiy asarlari. Fitrat ilmfan va maʼrifatning turli sohalarida ham teran iz krldirdi. U. 1914—16 y. lardayoq «Rahbari najot» («Najot yoʻli»), «Oila» va «Mavludi sharif yoki Murʼoti xayr ulbashar», 1917—20 y. larda «Oʻqu» («Oʻquv»), «Sharq siyosati» va «Yigʻla, Islom», 1925-y. da esa «Muxtasar islom tarixi» singari asarlarini eʼlon qildi. Fitrat mazkur asarlarida, bir tomondan, shu yillarda roʻy bergan siyosiyijtimoiy masalalarga munosabatini ifodalagan boʻlsa, ikkinchi tomondan, musulmon olami uchun oʻz ahamiyatini yoʻqotmaydigan yoki muayyan tarixiy davrda saqlanib qoladigan maʼnaviy va maʼrifiy qadriyatlarni tushuntirib berdi. Fitrat bu asarlarida millatning nafakat siyosiyijtimoiy, balki diniymaʼrifiy masalalarda ham yetarli darajada bilimga ega bulmaganini eʼtiborga olib, har bir musulmonning bilishi lozim boʻlgan bir qator masalalarga yorqinlik bagʻishladi. Fors tilida yozilgan «Rahbari najot» risolasida tafsir, hadis, fiqh, kalom ilmlari, shuningdek, lisoniy, falsafiy, dunyoviy ilmlar toʻgʻrisida aniq tasavvur berdi; avlod, badan, fikr, axloq tarbiyasiga oid falsafiyetik qarashlarini olgʻa surdi. Fitratning «Oila» risolasida esa oilaning jamiyat va inson hayotidagi rolini oshirishga, oila aʼzolarining huquqiy meʼyorlarini belgilashga qaratilgan fikr va mulohazalari yanada rivojlantirildi.
Fitratning maktab oʻquvchilariga moʻljallangan «Oʻqu» («Oʻquv» 1917-y., Boku) qoʻllanmasi vatan, dunyo, tabiiyot, tibbiyot va gigiyena singari masalalar, shuningdek, oʻtmishda yashagan allomalar haqida tasavvur beradi (nomaʼlum sabablarga koʻra, ushbu qoʻllanmaning 2qismi yozilmagan).
Fitrat huquqiy davlat qurish va uning rivojini taʼminlash maqsadida 1918-y. da Yosh buxoroliklar partiyasining 13 bobdan iborat dasturini yozib berdi. Bu dasturda olimning ijtimoiysiyosiy va huquqiy qarashlari oʻzining chuqur ifodasini topdi.
Tilshunoslik va adabiyotshunoslikka oid asarlari. Fitrat oʻzbek tilining grammatikasini oʻrganish ishini boshlab bergan va shu soha rivojiga katta hissa qoʻshgan. U 1918-y. da Q. Ramazon va Sh. Rahimiy b-n hamkorlikda «Ona tili» darsligini yaratdi. 1921-y. da Toshkentda boʻlib oʻtgan Til va imlo qurultoyida Fitrat oʻzbek tilining sofligini taʼminlash va rivojlantirishga qaratilgan bir qancha takliflarni oʻrtaga tashladi. U 20-y. larda oʻzbek tili tabiatini oʻrganishda davom etib, «Oʻzbek tili qoidalari toʻgʻrisida bir tajriba: Sarf» (1925), «Oʻzbek tili qoidalari toʻgʻrisida bir tajriba: Nahv» (1926) darsliklarini yaratdi va bu darsliklar 1930-y. ga qadar bir necha marta nashr etildi. Olim oʻzbek tili morfologiyasi va sintaksisiga bagʻishlangan bu asarlari bilan oʻzbek tili grammatikasini ilmiy asosda oʻrganish ishiga tamal toshini qoʻydi. Fitratning tilshunoslik sohasidagi katta xizmatlaridan yana biri uning 20-y. larda qad. turkiy til, jonli xalq tili va shevalarga tayangan holda, ilmiymadaniy muomalaga kirib kelayotgan yangi tushuncha hamda hodisalarni ifodalash uchun oʻzbek tilining lugʻat fondiga yangi soʻzlar va atamalarni koʻplab olib kirganligidadir.
Olim «Eng eski turk adabiyoti namunalari» (1927), «Oʻzbek adabiyoti namunalari» (1j., 1928) tazkiralarini tuzib, milliy adabiy merosimizning eng qad. davrdan soʻnggi davrlarga qadar yaratilgan namunalarini toʻplab, muayyan tizimga soldi («Namunalar»ning 2jildi eʼlon qilinmay qolgan), «Qutadgʻu bilig» singari oʻzbek yozma adabiyotining xalq orasida sochilib yotgan noyob yodgorliklarini qoʻlga kiritish, oʻrganish va chop etishga intildi. Oʻzbek adabiyoti yirik namoyandalari ijodini ilk bor oʻrganib, «Bedil» (Bir majlisda)» (1923), «Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni toʻgʻrisida», «Qutadgʻu bilig» (1925), «Ahmad Yassaviy» (1927), «Yassaviy maktabi shoirlari toʻgʻrisida tekshirishlar», «Hibbat ulhaqoyiq», «Oʻzbek shoiri Turdi» (1928), «XVI asrdan soʻngra oʻzbek adabiyotiga umumiy bir qarash», «Muhammad Solih», «Fors shoiri Umar Xayyom» (1929), «Mashrab», «Farhodu Shirin» dostoni toʻgʻrisida» (1930) kabi katta ilmiy qimmatga ega risola va maqolalar yaratdi. Fitrat bu tadqiqotlari bilan oʻzbek adabiyotshunoslik faniga poydevor qoʻydi. «Sheʼr va shoirlik» (1919), «Adabiyot qoidalari» (1926), «Sanʼatning manshai» (1927), «Aruz haqida» (1936) singari maqola va risolalari bilan adabiyot nazariyasi faniga asos soldi.
Bundan tashqari, Fitrat tarixshunoslik va sharqshunoslik sohalariga oid fors tilida maqola va risolalar ham yozdi («Amir Olimxonning kechmishi», 1930). 1921-y. B. Soliyev va B. S. Sergeyev b-n birgalikda amirga qarashli nodir qoʻlyozmalar, vaqf hujjatlarini yigʻish, ularga tartib va tavsif berishda ishtirok etdi. B. S. Sergeyev bilan birgalikda V. L. Vyatkin arxivida saklangan krzilarga oid hujjatlarni oʻrganib, rus tilida «Kaziyskiye dokumentы XVI veka» (1937) kitobini nashr etdi.
Sanʼatshunoslikka oid xizmatlari. Fitrat 1921-y. da Sharqmusiqa maktabini tashkil etib, uning birinchi direktori boʻlgan. Maktabga mumtoz musika bilimdonlari (sozanda va xonandalar) bilan birga V. A. Uspenskiy singari musiqashunoslarni ham taklif etdi. U shu vaqtdan boshlab «Shashmaqom» kuylarini toʻplash va notaga yozib olish ishlariga rahbarlik qildi. Fitrat tashabbusi b-n Ota Jalol va ota Gʻiyosdan Buxoro Shashmaqomi V. Uspenskiy tomonidan ilk bor notaga olinib nashr etildi [Shest muzыkalnыx poem (makom), BuxaraM., 1924]. F. «Shashmaqom», «Oʻzbek musiqasi tugʻrisida» maqolalari va «Oʻzbek klassik musiqasi ham uning tarixi» (1927) risolasi bilan 20-a. oʻzbek musiqashunoslik fanini boshlab berdi.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, 1991-y. 25 sent. da Fitratga (vafotidan keyin) Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi davlat mukofoti beridsi. Buxoro shahrida Fitrat bogʻi va uymuzeyi tashkil etildi. Buxoroda Fitrat haykali urnatilgan. Respublikadagi bir necha maktab, kucha va xoʻjaliklar Fitrat nomi b-n ataldi.