Fizika fakuteti fizika kafedrasi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI


FIZIKA fakuteti
FIZIKA kafedrasi
ELEKTR ENERGIYASI yo`nalishi
“5” kurs talabasi Utemuratov Farxat ning
“ Elektr energetika sistemalarining jag'daylarin boshqarish ”
fanidan

MUSTAQIL ISHI




Mavzu: АDBTdа fоydаlаniluvchi ахbоrоtlаr


Bajardi: Utemuratov Farxat
Qabul qildi: Uzaqbayev Quwat

NUKUS – 2023 Yil
АDBTdа fоydаlаniluvchi ахbоrоtlаr.

Axborot – bazı bir waqıya yaki hádiyse haqqında alınǵan xabar esplanadı. Processti basqarıw ol haqqında hár qıylı axborotlardan paydalanıwdı kózde tutadı. Processti basqarıw ushın qarardıń qabıl qılınıwın qanday da bir mániste ol haqqında alınǵan axborotlardı qayta islewden ibarat dep túsiniw múmkin.

Basqarıw qararın qabıl qılıw ushın talap etiliwshi axborot kompleksi axborot támiynatı dep júritiledi.
Operativ-dispetsherlik basqarıw máselelerin tabıslı hal qılıw ushın dispetsher jeterlishe isenimli zárúriy axborotqa iye bolıwı lazım. Sapa jaǵınan ADBS axborotlar támiynatınıń jańa tárepleri tómendegi axborotlardı jalb etish hám olardan paydalanıw menen baylanıslı esaplanadı:
- júklemeni prognozlastırıw úziliw itimallıǵınıń anıqlıǵın asırıw ushın meteorologiyalıq shárayattıń prognozı haqqında;
- elektr stanciyaları hám agregatlarınıń ornatılǵan hám jumısshı quwatlıqları hámde jumısshı hám rezerv úskeneleriniń quramın esaplawda paydalanıwshı mobillik xarakteristikaları;
- jalǵız energetika sistemasınıń isenimlilik kórsetkishlerin esaplaw hám prognozlaw maqsetinde tiykarǵı úskeneler jumısınıń úzilip qalıwı haqqında;
- JESna keltiriliwshi janılǵınıń sapası haqqında;
- tiykarǵı úskeneler (generatsiyalawshı úskene, transformator, atom reaktorı hám t.b.lar)diń óz waqtında oılawǵa shıǵarılıwın támiynlew ushın diagnostikalaw processinde anıqlanıwshı jaǵdayı haqqında;
- isenimlilikti asırıwdıń optimal jolların tańlaw ushın tutınıwshılardı elektr hám jıllılıq energiyaları menen támiynlewdiń ámeldegi isenimliligi haqqında;
- GESda elektr energiya islep shıǵarıwdı optimallaw maqsetinde suw saqlaǵıshına aǵıp kiriwshi suw muǵdarınıń prognozı haqqında.
Zárúriy axborot yaki sırttan kirip keledi (energetika sistemasına salıstırǵanda sırtqı esaplanadı), yaki basqarıw processinde islep shıǵarıladı (ajıratıp alınadı). Axborottıń eń úlken muǵdarı basqarıw processinde islep shıǵarıladı hám paydalanıladı.
Eger basqarılıwshı processler jeterlishe tez ózgerse, ol jaǵdayda bir nesha sekund (yaki, hátte, millisekundlar) dawamında axborottı alıw hám basqarıw tásirin uzatıw talap etiledi; eger basqarılıwshı process basqarıw ońlawdı keshigip beriliw imkanın berse, ol jaǵdayda axborottı alıw hám onnan paydalanıw bir neshe minutlar yaki saatlardı óz ishine alıwı múmkin. Basqarıw processinde paydalanıwshı axborottıń alınıwı telemexanika quralları járdeminde ámelge asırıladı hám bul axborot telemexanikalıq axborot dep júritiledi.
ADBSda telemexanikalıq axborottıń tiykarǵı kórinisleri hám olardı basqarılıwshı obektlerden basqarıw orayına shekem (baqlaw axborotı) hám keri baǵdarda (komanda maǵlıwmatı) uzatıwda ruxsat etilgen keshigiw diapazonı tómendegishe:
- avtomatikalıq avariyaǵa qarsı sistemalar ushın axborot (teleuzatıw) – onlap millisekundlar;
- joqarı kernewli kommutaciya apparaturasınıń jaǵdayı haqqında telesignallaw – sekundlar;
- baqlanıwshı parametrlerdi (bir-zamatlıq mánislerin) teleólshew – bir neshe yaki onlap sekundlar;
- teleólshew, teleesaplaw (integral mánislerin) – bir neshe onlap sekundlar;
- avtomatikalıq retlew sisteması ushın teleólshew hám telekomanda – 1 sekundqa shekem;
- telebasqarıw – bir neshe sekundlar;
- juwap telesignallaw (telebasqarıwdan keyin) – 10 sekundqa shekem;
- operativ-informaciyalıq basqarıw kompleksiniń EEMı maǵlıwmatlar axborot bazası arasında basqıshlar ara mashinalar ortasındaǵı almasıw – bir neshe minut;
- energiyanı islep shıǵarıw hám paydalanıw boyınsha dispetsherlik dizimge alıw– bir saatta bir márte.
Telemexanikalıq axborottıń sapası teleuzatpanıń qáteligi hám isenimliligi menen belgilenedi. Onıń isenimliligi teleuzatıw sistemalarınıń tayarlıq koefficienti menen xarakterlenedi. Hár qıylı teleaxborotlardıń teleuzatpaların ruxsat etilgen qátelikleri anıqlıq klası menen belgilenedi hám ol bir procient yaki neshe procient shegaralarında jatadı.
Teleaxborottıń sapasına statikalıq qátelikler menen bir qatarda teleuzatıwdıń ruxsat etilgen keshigiwi menen belgileniwshi dinamikalıq qátelikler de salmaqlı tásir kórsetedi. Kodimpulslı telemexanika sistemalarında dinamikalıq qátelik statikalıq qátelik penen óz-ara bir qıylı ólshemlerde bolsa, teleólshewdiń tez ózgermeli parametrleri ushın bolsa statikalıq qátelikke salıstırǵanda bir neshe márte úlken bolıwı múmkin.
Dinamikalıq qátelikti kemeytiriw axorottı uzatıw tezligi hám ámelge asırılıwshı ólshewler jiyligine baylanıslı. Axborottı uzatıw tezligin asırıw bahası jánede joqarı bolǵan úlken keńliktegi baylanıs kanallarınan paydalanıwın talap etedi. Sol sebepli axborottı uzatıw sistemasınıń eń qımbat turıwshı bar baylanıs kanalların ótkeriw qábiletin asırıwshı signallardı qısıw usılları, xabarlardı uzatıwdıń adaptiv algoritmleri, rawajlanǵan izbe-izlikler sisteması hám t.b.lardan keń paydalanıw zárúr.
Operativ axborottıń barlıq túrleri kodlı sózler hám kodlı gáplerge birlestirilgen kodlastırılǵan diskret signallar kórinisindegi kodimpulslı telemexanikalıq sistemalar járdeminde uzatıladı. Texnikalıq kóz qarastan barlıq túrdegi xabarlardıń kodlı sózleri bayt (8 bit) qa eseli bolǵan bir qıylı uzınlıqqa, yaǵnıy baytlı strukturaǵa iye. Eger uzatılıwshı xabar bir neshe bayttı talap etse, ol jaǵdayda bazı onlap yaki júzlep baytlardı óz ishine alıwshı paket qáliplestiriledi. Paketler áhmiyetlilik dárejesi joqarı bolǵan xabarlar menen úziliwi múmkin. Ol uzatılǵannan soń paketti uzatıw toqtatılǵan sózden baslap dawam ettiriliwi shárt.
Másele ulıwma jaǵdayda qoyılǵanda gap ADBSda xarablardı paket formasında kommutaciyalash menen uzatıw ústinde baradı.
Xabarlar paket formasında uzatılǵanda tiykarǵı máseleler tómendegilerge keltiriledi:
- uzatılıwshı paketti áhmiyetliligi joqarıraq bolǵan xabarlı hár qanday sózde úziliwin támiynlew;
- joqarıraq áhmiyetliliktegi xabar uzatılǵannan soń úzilgen paketten uzatıwın xabarlardı joǵaltpastan qayta tiklew;
- uzatılıwshı xabarda qátelikler anıqlanǵanda paketlerdiń qayta sorawın támiynlew;
- pakettiń uzınlıǵın sheklew. Pakettiń uzınlıǵı artıp barıwı menen onıń qáliplesiw itimalı da asıp baradı. Sol sebepli, paketlerdiń ruxsat etilgen uzınlıǵı kodlı sózlerdiń qátelik itimallıǵı hám pomexdan qorǵanıw dárejesi menen belgilenedi.