“Fizika” fanidan mustaqil ishi 1

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
QARSHI FILIALI 
KI-13-22 (S) GURUH TALABASINING 
 
“Fizika” fanidan 
 
 
 
MUSTAQIL ISHI 1 
 
 
 
 
Bajardi: 
Bobokeldiyev Doston 
 
 
Qabul qildi: 
Jumayev N 
 
 
 
 
 
 
 
 
QARSHI – 2023 

---

4-mustaqil ish. 
 
1. Katta adron kollayderi va uning ishlash prinspi. 
2. Quyosh fotoelektrik elementlari va modullari. 
3. Ultratovush va uning qullanilishi. 
4. Dopler effekti. 
5. Optik kvant generatorlar. Lazerlar. 

---

Katta adron kollayderi yoki Katta adron toʻqnashtiruvchisi (
ing. 
"Large Hadron 
Collider", 
LHC) 
-
 zaryadlangan zarralarni tezlatuvchi 
majmua.
 Fransiya 
va
 Shveysariya 
chegarasida 
, yer sathidan 175 m pastda joylashgan. Aylana shaklida qurilgan tunneli uzunligi 
27 km. Dunyodagi eng katta va quvvatli zarracha tezlatkichidir.Kollayderni 
qurishdan asosiy maqsad 
Higgs bozoni 
mavjud yoki emasligini aniqlashdir. Asosiy 
tajriba bunday oʻtkaziladi: har birining energiyasi 7 
TeV 
boʻlgan 
protonlar 
yoki 574 
TeV boʻlgan 
qoʻrgʻoshin yadrolari yorugʻlik tezligining 
99.9999991%ida qarama- 
qarshi tomondan uchirilib, toʻqnashtiriladi. Toʻqnashuv natijasida ajralib chiqqan 
zarrachalar qayd etiladi va ular orasidan Higgs bozoni xususiyatlariga ega boʻlgani 
qidiriladi. Higgs bozoni mavjudligi hozirgi 
Standart Model nazariyasini 
toʻliq 
tasdiqlashi kerak (Standart Model 
gipoteza 
emas, zero boshqa tajribalar uning katta 
qismi toʻgʻriligini isbotlagan). Aks holda 
massaning 
qayerdan paydo boʻlishi haqida 
yangi faraz qurib, Standart Modelga oʻzgartirish kiritishga toʻgʻri keladi.Umumiy 
qiymati taxminan 
€ 
3,2-6,4 milliard boʻlgan bu loyihada 100 dan ortiq mamlakat 
olimlari, jumladan 
Oʻzbekiston 
fiziklari ham qatnashishadi 
Katta adron kollayderi yoki katta adron toʻqnashtiruvchisi (ing. «large hadron 
collider», lhc) – zaryadlangan zarralarni tezlatuvchi majmua. Fransiya 
va 
shveysariya chegarasida
, yer sathidan 175 m pastda joylashgan. Aylana shaklida 
qurilgan tunneli uzunligi 27 km. Dunyodagi eng katta va quvvatli zarracha 
tezlatkichidir.ollayderni qurishdan asosiy maqsad Higgs bozoni mavjud yoki 
emasligini aniqlashdir. Asosiy tajriba bunday oʻtkaziladi: har birining energiyasi 7 
TeV boʻlgan protonlar yoki 574 TeV boʻlgan qoʻrgʻoshin yadrolari yorugʻlik 
tezligining 99.9999991%ida qarama-qarshi tomondan uchirilib, toʻqnashtiriladi. 
Toʻqnashuv natijasida ajralib chiqqan zarrachalar qayd etiladi va ular orasidan Higgs 
bozoni xususiyatlariga ega boʻlgani qidiriladi. Higgs bozoni mavjudligi hozirgi 
Standart Model nazariyasini toʻliq tasdiqlashi kerak (Standart 
Model gipoteza emas
, 
zero boshqa tajribalar uning katta qismi toʻgʻriligini isbotlagan). Aks holda 
massaning qayerdan paydo boʻlishi haqida yangi faraz qurib, Standart Modelga 
oʻzgartirish 
kiritishga 
toʻgʻri 
keladi. 

---

Umumiy qiymati taxminan € 3,2-6,4 milliard[1] boʻlgan bu loyihada 100 
dan ortiq 
mamlakat olimlari
, jumladan Oʻzbekiston fiziklari ham qatnashishadi. Ilmiy-
ommabop asarlar yozuvchisi Bill Brayson shunday yozadi: «Elementar zarralar 
fizikasida Koinot sir-asrorlarini o‘rganish juda oson: olimlar zarrachalarni bir-biri 
bilan to‘qnashishga majbur qilishadi va oqibatda nima yuz berishini kuzatishadi. 
Soddaroq quyidagicha o‘xshatish keltirish mumkin: ikkita odam bir- birga 
Shveysariyaning o‘ta aniq yuradigan mexanik soatlarini otib yuboradi. Soatlar 
albatta yerga tushib, yoki devorga urilib chil-chil bo‘ladi. Keyin ular soat 
parchalarini yig‘ib olib, aslida bu soatlar qanday ishlagan ekan? – deb qiziqib 
o‘tirishadi».Jeneva yaqinidagi Yevropa Yadro Tadqiqotlari Instituti (CERN) 
tomonidan qurib ishga tushirilgan Katta adron kollayderi (Large Hadron Collider – 
LHC) 
mohiyatiga 
ko‘ra zarrachalarni eng yuksak energiya 
ko‘rsatkichlarigacha 
tezlatish imkonini beradigan
, jahondagi eng katta tezlatkichdir. 
U o‘zaro qarama-qarshi kelib to‘qnashadigan protonlar oqimiga yuksak energiyali 
tezlanish beradigan qilib loyihalangan. Adron kollayderi deyilishiga sabab, ushbu 
tezlatkichda elementar zarralarning adronlar sinfiga mansub bo‘lgan va kuchli 
yadroviy o‘zaro ta'sirlarda ishtirok etadigan zarrachalar ustida tajribalar o‘tkaziladi. 
Ulkan quvvatli elektromagnit kuchlarning ta'siri ostida protonlar kollayder halqasi 
bo‘ylab, ichki vakuum kanalida shiddat bilan aylanadi. Aylanishlarning har birida 
protonlarning energiyasi borgan sari yana va yana ortib boradi. Katta adron 
kollayderi magnitlarida o‘ta o‘tkazgichlardan foydalaniladi. Ularni ishlatish 
jarayonida esa katta termodinamik amaliyot bajarish kerak bo‘ladi. Ya'ni o‘ta 
o‘tkazgich xossalaridan foydalanilganda favqulodda qizib ketishi tufayli magnitlarni 
suyuq geliy bilan to‘xtovsiz sovitib turiladi. O‘ta o‘tkazgich holatidagi materiallarda 
elektr qarshilik deyarli nolga tenglashadi.Katta adron kollayder halqasi Fransiya va 
Shveysariya davlatlari chegarasida joylashgan bo‘lib, uning aylana uzunligi 27 km 
ni tashkil qiladi. Ushbu ulkan ilmiy qurilma Xiggs bozonini topish va o‘rganish 
maqsadlarida qurilgan. Xiggs bozoni fanda shuningdek «Tangri zarrachasi» deb 
ham yuritiladi. Yadro fizikasidan ma'lumki, aynan Xiggs bozoni bilan o‘zaro ta'sir 
orqali boshqa subatom zarrachalar massaga ega bo‘ladi. LHC da shuningdek 

---

supersimmetriya orqali bashorat qilinayotgan 
boshqa zarrachalar
, masalan, oddiy 
zarrachalarning nisbatan og‘ir sheriklari, xususan, elektronlarning yo‘ldoshi – 
selektronlarni aniqlash ehtimoli ham katta. 
Bundan tashqari
, olimlarning rejasiga 
ko‘ra, LHC vositasida bizga ma'lum uch fazoviy zamon-makon o‘lchamlaridan 
tashqari boshqa o‘lchamlarni ham ochilishi kutilmoqda. Nazariy qarashlarga ko‘ra, 
LHC vakuum halqasida ikki qarama-qarshi protonlar oqimining to‘qanshuvidan 
keyin, Ulkan Portlash orqali Koinot shakllangan sharoitga o‘xshash sharoit yuzaga 
kelar emish. LHC ishida ko‘plab mamlakatlardan yuzlab olimlar ishtirok 
etishmoqda. Ular yo‘nalishlarga ko‘ra bir necha ilmiy guruhlarga bo‘linishgan. 
To‘qnashuv natijalarini aniqlash va to‘qnashuv mahsulotlarini o‘rganish uchun 
olimlar maxsus detektorlardan foydalanishadi. LHC da ilk proton-proton 
to‘qnashuvi 
2009-yilda 
amalga 
oshirilgan. 
Katta adron kollayder ishlayotgan paytda 180 MVt energiya iste'mol qiladi. Uning 
tezlatkichida protonlar umumiy 14 TeV energiya bilan o‘zaro to‘qnashadi. 
Bundan yuz yilcha muqaddam koinot cheksiz fazo, unda yulduzlar 
bir tekis 
taqsimlangan
, degan tasavvur hukmronlik qilardi. O‘tgan asrning 20-yillarida 
amerikalik astronom Edvin Xabbl ko‘zga ko‘ringan barcha galaktikalar bizdan turli 
yo‘nalishlar bo‘yicha juda katta tezlik bilan uzoqlashayotganini aniqladi. Bu olam 
tuzilishi nazariyasini qayta qarab chiqishni taqozo etdi. Shu kashfiyot sabab bo‘lib 
butun koinot bundan 15-20 milliard yil oldin ro‘y bergan “katta portlash”ning 
natijasidir, degan xulosaga kelindi.. 
Quyosh fotoelektr stansiyalari (QFS) — ekologik toza, xavfsiz va ekonomik 
tejamkor stansiya hisoblanadi. QFS ning ish prinsipi quyidagicha: Quyosh 
nurlari 
quyosh panellari 
(fotoelektrik oʻzgartirgich) ga tushadi, quyosh nurlari 
doimiy tok (foydalanish uchun noqulay) koʻrinishiga aylantiriladi 
va 
akkumulyator 
batareyalarida saqlanadi. 
Invertor 
yordamida doimiy tok 
oʻzgaruvchan tokka (biz uchun odatiy 220 V) aylantiriladi va elektr tarmogʻiga 
uzatiladi. 

---

Quyosh fotoelektr stansiya modeli 
Qoʻllanilish sohalari[
tahrir 
| 
manbasini tahrirlash
] 
Quyosh fotoelektr stansiyalari elektr uzatish liniyalaridan uzoqda joylashgan 
obyektlar uchun toʻliq 
elektr energiya 
manbalariga aylanishi mumkin. Quyosh 
fotoelektr stansiyalarida foydalaniladigan quyosh panellari yuzasi oʻta muhim qismi 
hisoblanadi. Bu elektrostansiyalar yordamida alohida nasoslarni ishlatishda 
foydalanish mumkin. Aholi yoki fermer xoʻjaliklari uchun maxsus fotoelektrik 
stansiya oʻrnatish orqali elektr energiyasi bilan taʼminlash mumkin. 
Quyosh panellari 
Oʻzbekistonda quyosh energetikasi 
Shu yili 
Oʻzbekistonda 
elektr energiyasi 67,5 mlrd kVt/soat ishlab chiqarish 
rejalashtirilmoqda, 2030-yilga borib esa bu koʻrsatkich 120 mlrd kVt/soat ga 
erishishi 
kutilmoqda. 
Oʻzbekistonda 
quyosh 
elektrostansiyalari 
qurilishi 
Toshkent
, 
Samarqand
, 
Navoiy
, 
Jizzax
, 
Surxondaryo 
va 
Qashqadaryo 
vilo 
yatlarida rejalashtirilgan. Oʻzbekiston energetikasi tabiiy gazga juda bogʻliq boʻlib, 
ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 82 % ini tashkil etadi. Oʻzbekiston 

---

2030-yilga borib mamlakatning umumiy energetika balansidagi quyosh energiyasi 
ulushini 6 % ga yetkazishni rejalashtirmoqda. 2025-yilda qayta tiklanadigan 
energiyani umumiy energiya isteʼmoli majmuasida 19,7 % gacha oshirish, shu 
jumladan quyosh energiyasini 2,3 % ga oshirish rejalashtirilgan. 
Dunyo miqyosida quyosh energetikasi 
Quyosh fotoenergetikasi (FE) jahon bozorida 2005-yildan beri yiliga oʻrtacha 40 % 
ga oʻsib bormoqda. Kelgusi 20 yil ichida quyosh fotoenergetikasi tufayli 
2 milliondan ortiq ish oʻrinlarini yaratilishi kutilmoqda. 
Natijada, 
atmosferaga 
chiqayotgan 350 mln tonna CO2 gaz chiqindilari kamayadi, 
140 ta koʻmir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari ishi toʻxtatiladi. Quyosh 
fotoenergetikasining umumiy quvvati 2030-yilga borib 650 GVt ni tashkil etadi. 
Soʻnggi yillarda jahon bozorida quyosh fotoenergetikasiga sarmoya kiritish boshqa 
qayta tiklanadigan energiya sohalariga qaraganda koʻproq ajratilmoqda. 2016-yilda 
kiritilgan sarmoya 113,7 mlrd $ ni tashkil etadi. Quyosh stansiyalarida qayd etilgan 
quyosh elementlari (QE) yordamida 2016-yilda 79 va 84 GVt oraligʻida, 2017-yilda 
esa 90 dan 95 GVt diapazonda elektr energiyasi ishlab chiqarildi. 
AQSH tajribasi[
tahrir 
| 
manbasini tahrirlash
]
AQSH 
milliy tadqiqotlar 
laboratoriyasi (NREL) qayta tiklanadigan energiya va quyosh batareyalari ishlab 
chiqishni 4 ta texnologik guruhga ajratdi. Birinchi texnologik guruhga AIII va 
BV guruhlari birikmasiga asoslangan quyosh elementlarini, bir kaskaddan 5 
kaskadga (koʻp kaskadli quyosh elementi), konsentratorlar sifatida foydalanishda 
yuqori samaradorlik beradi. Kaskadli quyosh elementlari hosil qilishda monolitik 
koʻp kaskadli 
monokristall 
sturktura oʻstiriladi yoki tayyor elementlardan 
foydalaniladi. Yuqori samarador quyosh elementlari koʻp boʻgʻinli (kaskadli) 
geterostruktura asosida tayyorlanadigan elemetlar guruhiga bogʻliq. Ular 
molekulyar nurli epitaksiya usuli bilan olinadi. 
Gaz faza epitaksiyasi 
metall 
organik bogʻlanishlarni oʻz ichiga oladi. 
Germaniyada 
tayyorlangan 4 kaskadli 
quyosh elementi quyosh nurlari konsentratori sifatida foydalanilganda 46 % 
samaradorlik berdi. Amerika kompaniyasida konsentratorsiz koʻp kaskadli quyosh 

---

elementining maksimal samaradorligi 38,8 % (besh kaskadli) va 37,9 % (uch 
kaskadli) ni tashkil qilmoqda. Koʻp kaskadli quyosh batareyalarini olishdagi 
kamchilik bu murakkab texnologik jarayonlardir. Koʻp kristalli Ge, GaAs va 
boshqa koʻplab qimmatbaho materiallardan foydalaniladi.
Nobel
 
mukofoti 
laureati 
J. Alfyorovning 
takidlashicha, koʻp kaskadli quyosh batareyalari 
strukturaviy bogʻlanishi yarimoʻtkazgichli barcha qurilmalarning guruhi bilan 
taqqoslanganda anchagina murakkab tuzilishga ega ekan.Qattiq 
jismlarning jamiyat faoliyatida tutgan o‘mi hammaga ma’lum. Ular bilan 
kundalik faoliyatimizda to‘qnashib turamiz, ulami qo'llaymiz, ulardan bevosita 
foydalanamiz. Odamlar ko‘p zamonlardan beri qattiq jikmlar tdzilishi, 
ulamiiig turli xbfflalarini bilishga qiziqqan, olimlar shu sohada uziuksfz favishda 
tadqiqot olib botgan, ishbilarmon muhandisiar, ixtirochilar har xil vazifalami 
bajaradigan ish qurollari, asboblar, qurilmalar barpo qilishgan. Klassik fizika 
tarkibida Qattiq jismlar klassik fizikasi shakllanib, bunday jismlaming mexanik, 
elektrik,magnitik, issiqlik xossalarinio'rganish sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqo 
tlar natijasida 
bir qator zaminiy 
muhim qonuniyatlar topilgan edikim, bu asosda 
texnika sohasida katta taraqqiyot amalga oshgan edi.Ammo, 20- 
asming birinchi choragida Kvantlar nazariyasining maydonga kelishi va uzil-kesil 
shakllanishi shu asming 30-yillari boshlanishiga qadar qattiq jismlar kvant fizikasi 
asoslari ishlab chiqilishiga olib keldi. Bu atom kvant fizikasining davomiy rivoji 
bo‘lib, qattiq jismlar klassik flzikasining qo'llanisb chegarajarini aniqlab berdigina 
emas,balki qattiq jismlar haqida tasawurlami muhim darajada isloh qildi, kvant ftzi 
ka zaminida qattiq jismlaming barcha xossalari qaytadab ko'rib chiqydi va 
asosiy qonuniyaitlar tizimi aniqlandi. Xususan, qattiq jismlar tuzilishi, elektrik 
xossalari va h.k. sifatlari bo'yicha turlarga ajratildi, ular ayrim batafsil o'rganib 
chiqildi. Qattiq jismlarning muhim xossalarini tushunish uchun ularning tuzilishi 
haqida muayyan tasavvurga ega bo'lish zarur. Yarimo‘tka2gichlar fizikasi va 
yarimo'tkazgichlar elektronikasi hozirgi zamon kishilik. jatmyati hayotining 
deyarli hamma asosiy sohalariga kirib kelgan, faqat u bajarishi mumkin bo‘lgan 
xilma-xil murakkab ilmiy- texnik Vazifalami ado etmoqda. 
Bu
 

---

fan 
va texnika sohasi bo'yicha ishlayotgan ilmiy, injener 
tex)iLk xodimlar, malakali ishchilar ancha ko‘p. Ushbu yo‘nalishda tnrli oliy 
o‘quv yurtlarida ko‘plab yosh mutaxassislar yetishtirilmoqda. Ularning 
aksariyatini o'zbek tilida ta'lim olayotgan yoshlar tashkil qiladi. Shuni 
e'tiborga olib, keyingi 
yillarda yarimo‘tkazgichlar fizikasi, yarimo'tkazgichli asboblar fizikasi, 
yarimo'tkazgichlar parametrlarini o’lchash usullafi va boshqa o‘quv fanlari 
bo‘yipha o‘zbek tilida o‘quv qo’llanmalari nashr qilindi, bu esa, shubhasiz, mazkur 
fanJami o'zlashtirishda talabalarga katta yordam ko‘rsatganligini aytib o'tilgan 
qo‘llanmalaming tanlovlarda 
taqdirianishi ham tasdiqlab turibdi. Yarimo‘tkazgichlaming ajoyib xossalari 
namoyon bo‘ladigan sifatli moddalar olish texnologiyasi hozirgi zamon sanoati 
tizimida katta va muhim o‘rin tutadi. 
Quyosh energiyasidan ikki xil usulda elektr energiyasi ishlab chiqarish mumkin. 
1. Ana’naviy usulda - suyuqlikni isitish va hosil bo‘lgan 
bug‘ni issiqlik turbinasiga uzatish orqali. 
2. Fotoelektr usulida. 
Ana’naviy usulda quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish 
sxemasi berilgan. Quyosh energiyasini yig‘ib oluvchi geliostatlar 1 
ning energiyasi suvga to‘ldirilgan bug‘ qozoni 2 ga yo‘naltiriladi. Hosil bo‘lgan 
bug1 generator 4 ni harakatga keltiruvchi issiqlik turbinasi 3 ga 
uzatiladi. Turbinani harakatga keltirib ish bajargan bug‘ kondensator 5 ga - bug‘ni 
suvga aylantiruvchi 
moslamaga 
uzatiladi. Kondensatordan chiqqan suyuqlik 
yana quyosh geliostatlariga uzatiladi va shu tariqa jarayon davom etadi. 
Fotoelektr usulda elektr energiyasi ishlab chiqarlmli. Ma'lumki quyosh nurini 
elektromagnit to‘lqinlari 
deb qarash mumkin, Kviml nazariyasiga asosan, elektromagnit to‘lqinlarini nol 
massali clciiicnlm zarrachalar – fotonlar 
deb qaraladi. Quyosh energiyasini fotoelektrik energiyaga qayta aylantirish asosida 
1887-yilda Gers tomoniclun yaratilgan, yoruglik fotonlarining ba’zibir 

---

metallarning elektronlaii bilan kirishuvi natijasida elektronlar ma’lum 
miqdordagi energiyaga ega bo‘ladilar. Mana shu energiyadan foydalangan holda 
quyosh energiyasidan to‘g‘ridan to‘g‘ri elektr energiyasi olish mumkin. Bu jarayon 
fotoeffekt hodisasi deyiladi. Shunday qilib, fotoelektr yacheykalarida yoruglik 
nurlanish energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi. Fotoelektr yacheykalarini 
tayyorlashda birinchi bo'lib mono-yoki 
polikristall kremniydan foydalanilgan . Hozirgi kunda bu elementdan 
tayyorlanadigan yacheykalar butun dunyoda o'rnatilgan tizimlarning 80% ini 
tashkil etadi. Ularning foydali ish koeffitsiyenti 11+16% ni tashkil etadi. 
Keyingi vaqtlarda fotoelektr 
yacheykalar amorf kremniy
, kadmiy- tellurid 
yoki mis-indiy-selendan yupqa plyonkalar shaklida tayyorlana boshladi. Ularning 
foydali ish koeffitsiyenti qariyb 8% ni tashkil etadi, biroq mono-yoki polikristall 
kremniydan tayyorlanadigan fotoelektr yacheykalariga qaraganda tayyorlanishi 
arzonroqdir. Quyosh batareyasidan elektr energiya olish sxemasi. 
Hozirgi vaqtda fotoelektr yacheykalarining foydali 
ish koeffitsiyentini 30+60% ga oshirish ustida ilmiy-tadqiqot ishlari olib 
borilmoqda. Buning uchun plyonkalarni 4+8 marta ustma 
ust o‘rnatish zarur boladi. Ushbu tadqiqotlar natijasida qurilma quvvati oshiriladi 
va ishlab chiqarish narxi keskin pasayadi. Fotoelektr tizimi doimiy 
elektr tokini ishlab chiqaradi va invertor yordamida doimiy elektr toki 
o'zgaruvchan tokka aylantiriladi. 
« O‘zbekenergo» DAK m utaxassislarining hisoblariga qaraganda O‘zbekiston 
Respublikasi hududi quyosh energiyasi bo'yicha juda katta imkoniyatlarga ega. 
Mamlakatdagi barcha qayta 
tiklanuvchi energiya m 
anbalarining 99% i ni quyosh 
energiyasi tashkil qilib, 50mlrd. tonna neft ekvivalentiga teng ekanligi aniqlandi. 
Hukumatning noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish 
bo'yicha olib borayotgan tadbirlari natijasida 2031-yilda m am lakatda iste’mol 
qilinayotgan elektr energiyasining 21% i qayta tiklanuvchi energiya m anbalarida 
ishlab chiqariladigan 

---

elektr energiyasi bilan qoplanadi. Xalqaro hamjamiyatning qayta tiklanuvchi 
energiya manbalaridan foydalanish bo'yicha tajribalari bilan tanishish uchun 
hukumatimiz tomonidan ko‘plab xalqaro ilmiy anjumanlar tashkil qilinmoqda. 
«Qayta tiklanuvchi energiya manbalari Markaziy Osiyoda, oziq-ovqat xavfsizligini 
ta’minlashda hamda uzoqda joylashgan aholi punktlarini ijtimoiy- 
iqtisodiy sharoitlarini yaxshilovchi muhim omildir» mavzusida 2008-yil noyabr 
oyida o‘tkazilgan halqaro anjuman ham ushbu sohada olib borilayotgan ilmiy, 
ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik 
va qaytalanuvchi energiya manbalariga o‘rnatilgan energetik qurilmalar bilan tanis 
hish imkonini berdi . Hozirgi kunda quyosh energiyasidan foydalanish uchun juda 
katta investitsion mablag‘lar kiritilmoqda. 2013-yilning noyabr oyida 
mamalakatimiz Prezidentining tashabbusi bilan Toshkentda «Quyosh energetikasi 
texnologiyalarining istiqbollari va yo‘nalishlari» mavzusida 
«Quyosh energiyasi bo‘yicha Osiyo forumi»ning 6-yig'ilishi bo‘lib o'tdi , Ushbu 
yig‘ilishda Prezidentimiz, oxirgi 5 
yilda 
quyosh energiyasidan 
foydalanishgakiritilayotgan investitsiyalar miqdori 520 mlrd. dollarni, shundan 201 
2-yilda 143 mlrd. dollarni tashkil qilganini, 2012-yilda quyosh energiyasidan elektr 
energiyasi ishlab chiqarish 113 mlrd. kW -soatni, shundan fotoelektrik quyosh 
stansiyalari bilan IK) mlrd. kW -soat elektr energiyasi ishlab chiqarilganini 
ta’kidlab o’tiladi. Kosmik quyosh elektrostansiyalari. Hozirgi kunda quyosh 
radiatsiyasi zichligining kamligi, uning yilning fasliga va ob-havoga bog‘liqligi 
tufayli quyosh energiyasidan 
katta miqdorda elektr energiyasi olish imkoni yo‘q. Yuqoridagi kamchiliklarni 
bartaraf qilish uchun yerning sun’iy yo‘ldoshi shaklidagi quyosh 
elektrostansiyalarini qurish lozim. Natijada ob- havoning qanday bo‘lishiga 
qaramasdan, quyosh energiyasidan kunning 
24soatida foydalanish mumkin. Sun’iy yer yo‘ldoshlariga o‘rnatilgan 
quyosh elektrostansiyalari ishlab chiqaradigan 
elektr energiyasi, yerdagi iste’molchilarga ultraqisqa 
to‘lqinlar(uzunligi 10 sm ga teng) kanali orqali uzatiladi. 

---

Uzatilgan to'lqinlar yerdagi qabul qilish antennalari yordam ida qabul qilinadi 
va 
yerda sanoat chastotasi 
energiyasi (50 Hz)ga aylantirilib6 iste’m olchiga uzatiladi . 
QB va FES lar quvvatini hisoblash uchun va fotoelektrik qurilmalar tayyorlash uch 
un quyida keltirilgan punktlarni hisobga olish zarur: 
1) fotoelektrik qurilma quvvatini hisoblash uchun avvaliga 
uni ishlatilishi ko‘zda tutilgan muhit bilan tanishish va shu 
muhit xususiyatlarini (o‘rtacha 
harorat, yorug‘lik nurlarining o‘rtacha quvvati, yorug‘lik 
tushish muddati, yil davomidagi yorug‘ kunlar va hokazo) 
o‘rganish zarur; 
2) elektr energiyasi iste’molchilarining 
xarakterini (o‘zgarmas tok iste’molchilari xususiyatlari, o‘zgaruvchan 
tok iste’molchilari xususiyatlari), 
iste’molchilarning elektrik parametrlari (tok kuchi, kuchlanishi, o‘zgaruvchan 
tok chastotasi), kerakli umumiy elektr quvvatini hisoblash. Xar bir iste’molchiga 
bir kunda o‘rtacha ishlatish vaqtini aniqlash; 
3) ortiqcha ishlab chiqilgan elektr energiyasini 
hisoblash va energiyani yig‘ish usulini tanlash; 
4) yig‘uvchi akkumulyator elektr sig‘imini hisoblash; 
5) fotoelektrik qurilma yig‘ish uchun kerak bo‘ladigan 
standart va nostandart asbob uskunalarni aniqlash; 
6) 
invertorlar parametrlarini
, quvvatini va foydali ish 
koeffitsientini aniqlash; 
7) kontrollerlarning parametrlarini va quvvatini aniqlash; 
8) fotoelektrik qurilma konstruksiyasini tanlash, parametrlarini rejalash, tayyorlash 
texnologiyasini aniqlash; 
9) fotoelektrik qurilmani tayyorlash; 
10) fotoelektrik qurilma qismlarini sinash. Qurilmani butunlayicha sinash; 
11) fotoelektrik qurilmani sinash natijalarini hisobga olgan holdauni parametrlarini 
optimal holga keltirish; 

---

12) qurilmani tajribaviy sinash va hisob va rejaviy natijalar bilan taqqoslash; 
13) otoelektrik qurilmaning o‘zini qoplash muddatini va samaradorligini aniqlash. 
Misol sifatida O‘zbekiston respublikasining cho‘l sharoitida joylashgan, energiya 
markazlaridan uzoqda bo‘lgan fermer xo‘jalikni fotoelektrik qurilma bilan 
ta’minlashni ko‘rib o‘tamiz. 
Ierarxik ma’lumotlar modeli. Ierarxik ma‟lumotlar modelida yozuvlar daraxtsi 
mon tuzilmali ko„rinishda bo„ladi. Ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida 
n ba‟zi birlari faqat ierarxik tuzilishga ega bo„lganlari bilan ishlatiladi. Ierarxik tuz 
ilmali ma‟lumotlar sodda yaratiladi. Bu ko„pincha taqdimotlarda qulay, lekin 
ma‟lumotlarni ko„plari daraxtsimon tuzilmali bog„lanish tabiatiga ega emas. 
Masalan ikkita firma ishlab chiqargan mahsulotlarning barcha turlarini narxlari 
berilgan. Shu ma‟lumotlarni narxlar ma‟lumotnomasi qurilsin va kompyuter xotira 
siga joylashtirilsin. Faraz qilamiz, A va B firmalar mos ravishda ikki xil ko„rinishd 
agi mahsulot ishlab chiqaradi. Har bir mahsulot ko„rinishi har xil texnologiya 
asosida bajariladi. Bunda uning narxi ham shunga qarab bo„ladi. Bir nechta 
mahsulot ikkita sxema asosida tayyorlanadi. Ular 01, 02 kabi deb belgilanadi va 
ular quyidagi narxni belgilaydi. 580, 610 va 1250 maxsulotlar uchta 
sxema asosida tayyorlanadi. Ular 01, 02, 03 deb belgilanadi va ular 
quyidagi narxni belgilaydi 380, 345 va 410. B firma uch xil maxsulot 
ishlab chiqaradi. Lazer turi, qoida tariqasida, faol muhitning agregatsiya 
holati bilan 
belgilanadi
, shuning uchun lazerlar quyidagi asosiy turlarga bo'linadi: 1) qattiq 
holatdagi lazerlar (kristallar yoki oynalarda); 2) gaz 
lazerlari
; 3) bo'yoq lazerlari; 4) 
kimyoviy 
lazerlar
; 5) yarimo'tkazgichli lazerlar; 6) rang markazlaridagi lazerlar; 
7)
 erkin elektron lazerlari
; 8) rentgen lazerlari 
Qattiq jism lazer uchun faol vosita sifatida sun'iy ravishda o'stirilgan dielektrik 
kristall yoki shisha ishlatiladi. 
bilan nodir elementlarni aralashmalarning. Kristalli yoki shisha matritsaga kiritilgan 
o'tish elementlari elektronlarining elektron darajalari o'tish joylarini lasing uchun 
ishlatiladi, chunki bu o'tishlarga kristalli maydon kuchsiz ta'sir qiladi. Bunga 

---

qo'shimcha 
ravishda
, ushbu o'tishlarga tanlov qoidalariga ko'ra taqiq qo'yilgan, ya'ni 
o'z-o'zidan bo'shashish vaqti, taxminan yuqori darajadagi umr f-ga teng, bu muhim 
nasos tezligidan ancha katta (nasos tezligi 1 / p ). ∆ν 0 ga o'tishning spektral chiziq 
kengligi nisbatan kichik bo'lishi ham muhimdir . Ushbu ikkala xususiyat ham ushbu 
faol axborot vositalarida barqaror lasing olish uchun muhim shartlardir.Yilda 
klassik 
lazer fizikasi
, faol media nisbatan ajralgan energiya darajasini tor 
borligi bilan 
xarakterlanadi
, deb hisoblanadi. Bu holda populyatsiya inversiyasi yuqori diskret va 
quyi energiya sathlari o'rtasida hosil bo'ladi. Yarimo'tkazgichli lazerlarning o'ziga 
xos xususiyati - bu yarimo'tkazgich kristalining keng elektron energiya 
tarmoqlaridagi holatlar orasidagi o'tishdagi inversiya. 
Bunday holda
, alohida 
atomning to'lqin funktsiyasidan 
foydalanish mumkin emas
, chunki u umuman 
kristall tomonidan belgilanadi 
Yarimo'tkazgichlarning energiya diagrammasi tasma tuzilishi sifatida ifodalanishi 
mumkin. 0 K haroratda to'liq to'ldirilgan valentlik zanjiri bo'sh o'tkazuvchanlik 
zonasidan taqiqlangan lenta bilan ajralib turadi (5.9-rasm, a ). Tashqi maydon 
ta'sirida (masalan, nasos energiyasi) elektronlar o'tkazuvchanlik zonasiga o'tadi. 
Ushbu tasma ichida elektronlar juda qisqa vaqt ichida (~ 10 -13 s) eng past darajaga 
ko'tariladi va valentlik diapazonining maksimal darajasiga yaqin bo'lgan 
barcha 
elektronlar
, 
shuningdek
, yuqori qismini bo'sh 
qoldirib
, egasiz darajalarning eng past 
darajasiga ko'tariladi. , ya'ni teshiklar bilan to'ldirilgan ". 
Shunday qilib
, valentlik 
zonasi va o'tkazuvchanlik zonasi o'rtasida populyatsiya inversiyasi sodir bo'ladi 
(5.9-rasm, b)). Elektronlar o'tkazuvchanlik zonasidan valentlik zonasiga o'tganda 
(rekombinatsiya) foton chiqadi. Agar bunday yarimo'tkazgich bo'shliqqa 
joylashtirilsa va ma'lum bir chegara sharti ta'minlansa, u holda stimulyatsiya 
qilingan rekombinatsiya nurlanishi yarim o'tkazgichda lasingga olib keladi. 
Lazerlar ishlab chiqarishda kesish, burg'ulash, 
payvandlash
, lehimlash, qotish, 
sirtni 
qayta ishlash
, markalash, o'ymakorlik, mikromashinalash, impulsli lazer püskürtme, 
litografi, sozlash va boshqalar kabi keng foydalaniladi. Ko'pgina 
hollarda
, kichik bir 
nuqtada nisbatan yuqori optik intensivlik kuchli isitishga, materialning mumkin 
bo'lgan bug'lanishiga va plazma hosil bo'lishiga olib keladi. Lazer nurlanishining 

---

asosiy jihatlari lazer nurlarining yuqori 
fazoviy kogerensiyasidir
, bu aniq fazoviy 
fokuslanishni, 
shuningdek
, yuqori intensiv energiyani qisqa impulslar shaklida 
etkazib berishni ta'minlaydi. 
Lazerli ishlov berish usullari mexanik yondashuvlarga qaraganda juda ko'p 
afzalliklarga ega. Ular juda nozik tuzilmalar bilan ishlashni sifatini yo'qotmasdan, 
masalan, mexanik matkaplar va pichoqlardan foydalanishda paydo bo'ladigan 
mexanik stresslardan qochishga imkon beradi. Chiqish qobiliyati yuqori bo'lgan 
lazer nuri yordamida juda nozik yoki chuqur teshiklarni burg'ulash mumkin, 
masalan, nozullar tayyorlash uchun. Juda yuqori ishlov berish tezligiga, masalan, 
mexanik filtrlar (elak) ishlab chiqarishda ko'pincha erishiladi. 
Bundan tashqari
, 
xizmat muddati elektr asboblarining imkoniyatlaridan sezilarli darajada oshadi. 
Lazer nurlanishida tibbiyotda keng qo'llaniladigan usul mavjud . Bu ko'pincha inson 
tanasining nurlanishi mumkin bo'lgan yuzasi bilan bog'liq. Masalan, ko'z jarrohligi 
va ko'rishni tuzatish (LASIK), 
stomatologiya
, dermatologiya (masalan, saraton 
kasalligi uchun fotodinamik terapiya), tatuirovkani olib tashlash va epilasyon kabi 
turli xil kosmetik protseduralarda. 
Lazerlar ichki jarrohlik uchun ham qo'llaniladi (masalan, prostata bezini 
davolashda). To'qimalarni kesishda lazerlar qon ketishni minimal darajaga tushiradi. 
Tibbiy qo'llanmalar uchun yorug'lik to'lqinining to'lqin 
uzunligiga
, 
chiqish 
quvvatiga
, impulsli nurlanish formatiga va boshqalarga qarab har xil lazer turlari 
kerak. Ko'pgina 
hollarda
, lazer nurlanishining to'lqin uzunligi ma'lum moddalarga 
aniq ta'sir qilishni ta'minlash uchun tanlanadi. Ba'zi moddalar (masalan, tatuirovka 
pigmentlari yoki tish kariesi) yorug'likni atrofdagi to'qimalarga qaraganda 
ko'proq 
singdiradi
, shuning uchun davolash ko'proq maqsadga muvofiq bo'lishi 
mumkin.Tibbiy lazer har doim ham faqat terapiya uchun ishlatilmaydi. Ulardan 
ba'zilari, masalan, ko'zni ko'rish 
texnikasi
, lazer mikroskopi va spektroskopiya 
yordamida 
diagnostika 
qilishga 
yordam 
beradi. 
Lazerlar optik metrologiyada keng qo'llaniladi, masalan, yuqori aniqlikdagi 

---

o'lchovlar 
va 
interferometrlardan 
foydalangan 
holda 
sirtlarni 
optik 
profillash
, 
diapazon uchun
, shuningdek navigatsiya uchun. 
Lazer 
skanerlari
, masalan, shtrix-kodlar yoki boshqa grafik elementlarni qisqa 
masofada o'qiy oladigan kollimatlangan (parallel) lazer nurlariga 
asoslangan. 
Shuningdek
, u 3D moslamalarni skanerdan o'tkazishga 
imkon beradi
, 
masalan, jinoyatlarni tergov qilish (CSI) sharoitida. 
Lazerlar, 
shuningdek
, vaqtni o'ta aniq o'lchashga imkon beradi va shuning uchun 
optik soatlarning muhim tarkibiy qismi bo'lib, ular hozirda ishlatilayotgan atom 
soatlaridan ustunlik qila boshlaydilar. 
Ko'pincha lazer bilan jihozlangan 
optik tolali sensorlar harorat
, kuchlanish va 
boshqa 
miqdorlarning taqsimlanishini
, masalan, neft quvurlari va samolyot 
qanotlarida o'lchashlari mumkin. 

---