Fizika kafedrasi 2016 2-ma’ruza mexaniка

FIZIKA KAFEDRASI
2016
2-ma’ruza
MEXANIКА
Маъруза режаси

• Nyutonning birinchi qonuni;
• Nyutonning ikkinchi qonuni;
• Nyutonning uchinchi qonuni;
• Butun olam tortishish qonuni;
• Og`irlik kuchi va og`irlik;
• Tinchlikdagi ishqalanish;
• Sirpanish ishqalanish;
• Dumalash ishqalanish;
• Elastiklik kuchi;

Nyutonning birinchi qonuni
Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa yoki ta’sir etuvchi kuchlar o’zaro kompensatsiyalangan b’lsa , u o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi.
Jismlarning o’zini tincch holatini yoki tog’ri chiziqli tekis harakatini saqlab qolish xususiyati , jismlarning inersiya xususiytI deb ataladi.
Massa – jism inertsiyasining o’lchov birligidir. [m] =kg
Hajm birligidagi massaga jism 342 ligi deyiladi
Jism o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini tashqaridan boshqa jismlar ta’sir etmaguncha sqlab qoladigan sanoq tizimi inertsiya sanoq tizimi deb ataladi.
Nyutonning ikkinchi qonuni
Moddiy nuqtaning olgan tezlanishi , ta’sir etuvchi kuch yo’nalishiga mos kelib, shu kuchga moddiy nuqta massasining nisbatiga tengdir.
Nyutonning ikkinchi qonunining umumiy ifodasi: Moddiy nuqta xarakat miqdorining vaqt bo’yicha xosilasi jizmga tasir etuvchi kuchga tengdur.
moddiy nuqta impulsi.
Jismga bir vaqtning o’zida bir necha kuch ta’sir etsa:
Nyutonning uchinchi qonuni
Tajribalar asosida quyidagilar aniqlangan:
Ikki jismning o’zaro ta’sirida doimo ikki kuch vujudga keladi, bu kuchlar shu lismlarning ikkalasiga qo’yilgan bo;ladi.
Bu kuchlar bir to’g’ri chiziq bo’ylab, qarama qarshi tomanga yo’’naladi.
Bu kuchlarning absalyut qiymatlari teng bo’ladi.
Ta’tif: Tasirgs teng va qarama qarshi yo’nalgan aks ta’sir doimo mavjud.
[F]=H
Butun olam tortishish qonuni

Ikkita jismning bir-biriga tortishish kuchi bu jismlarning massalariga to’g’ri to’g’ri proporsional va ularorasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional.

- gravitatsion doimiysi
Og`irlik kuchi va og`irlik
Jismlarning erga tortishishda hosil bo’luvchi kuchga og’irlik kuchi deyiladi.
Jismlarning og’irligi deganda jism tomonidan o’zi osilib turgan ipga yoki o’zi bosib turgan tayanchga ta’sir etadigan kuch tushuniladi.
Jismning og’irligi og’irlik kuchidan katta xam, kichik xam bo’lishi mumkin.
N=G=mg
G=mg
N=G=m(g+a)
G>mg N=G=mg
ma=N-mg
ma=mg-N
N=G=m(g-a)
Ga=g N=G=m(y-a)=0
G=0 (vaznsizlik)
Ishqalanish kuchi
Ishqalanish deb, jismlarning yoki jism bo’laklarining bir biriga nisbatan xarakatida ular orasida xosil bo’luvchi xodisaga aytiladi.
Tashqi ishqalanish- qattiq jismlarning bir-biriga nisbatan xarakatida tegib turgan sirtlar orasida xoil bo’ladi.
Ichki ishqalanish- suyuqliklar va gazlar qatlamlar xarakatida ular orasida xosil bo’ladi.
Sirtlar va qatlamlar orasida xarakatda qarama-qarshi yo’naluvchi kuchga ishqalanish kuchi deyiladi.
Tinchlikdagi ishqalanish
Jism nisbiy tenglikda turganda ishqalanish kuchi uni bir joyda ushlab yuradi. Bu kuch jismning joyidan qo’zg’alishiga to’sqinlik qiladi.
- bir-biriga tegib turgan jismlarni normal ravishda siqib turgan bosim kuchi.
- tinchlikdagi ishqalanish koeffitsenti
******
Sirpanish ishqalanish
Bir jism ikkimchi jism sirti bo’ylab xarakatlanganda sirpanish ishqalanish kuchi vujudga keladi.
- normal bosim kuchi
K -sirpanish ishqalanish koeffitsenti (kDumalash ishqalanish
Bir jism ikkinchi jism sirtida dumalaganda dumalash ishqalanish kuchi xosil bo’ladi.
-normal bosim kuchi
R-dumalayotgan jism radiusi
Fd.ish= µ
Po
µ- dumalash ishqalanish koeffitsiyenti
Elastiklik kuchi
Elastik kuchi deb, jismning deformatsiyalanishida paydo bo’ladigan va zarrachalarining ko’chishi yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalgan kuchga aytiladi.
-absalyut uzayish.
k- prujinaning birligi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 1079 page.
2. Абдураҳмонов К.П., Эгамов У. “Физика курси”. Дарслик. Тошкент. 2011. 508 б.
3. Musayev R.X. “Statik fizika va termodinamika”. Darslik. O’zbekiston. 2008. 252 б.
4. Sultonov V.A. “Fizika kursi”. Darslik. Fan va texnologiya. 2007. 297 б.
5. Ахмаджонов О.А. “Физика курси”. Дарcлик. 1-3қ. Тошкент. Ўқитувчи. 1988-1989. 254 б, 206, 270.
6. Qodirov O va boshqalar. “Fizika kusri”. O’quv qo’llanma. Fan va texnologiya. 2005.231 б.
7. Karimov Z., Baxromov X. Umumiy fizika kusridan masalalar to’plami. O’quv qo’llanma. TIMI. 2008. 166 б.
8. Toshxonova J.A va boshqalar. Fizikadan praktikum. O’quv qo’llanma. O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2006. 267б, 269б.
9. B.A.Mirsalixov, M.Yu. Mansurova. Mexanika, molekulyar fizika va elekrodinamika. Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir uslubiy qo’llanma. TTYMI. 2015. 90 б.
Таълим сайтлари ва Интернет ресурслари

• Fizika.uz – talabalar va fizika o`qituvchilari uchun sayt;
• Yenka.com;
• http://www.quantumatomica.co.uk/download. html
• http://school-collection.edu.ru
• http://phet.colorado.edu./
• http://www.falstad.com/mathphysics.html
• http:// tashiit.com