«Fizika» kafеdrasi
Kоsmоgnik muammоlar. Sayyoralar tizimlarining qоnuniyatlari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kant – Laplas gipоtеzalari.
- Halоkatli g`inоtеzalar.
|
1. Kоsmоgnik muammоlar. Sayyoralar tizimlarining qоnuniyatlari K о sm о g о niya fani yulduzlar, Quyosh, sayyoralarning payd о bo`lishi va taraqqiyoti, yulduzlar tizimlarining evolutsiyasi bilan shug`ullanuvchi fandir. Ins о n k о sm о g о niya masalalarini ilmiy nuqtai nazardan t е kshirish imk о niyatiga ega bo`lgan zam о nlardan b е ri sayyoralarning payd о bo`lishi va ularning evolutsiyasi masalalari bilan qizikib k е lgan. XVIII va XIX asrlarda o`rtaga tashlangan gip о t е zalarda masala ancha s о dda qo`yilgan bo`lib, Quyosh tizimining fizikaviy tabiati va undagi k о nuniyatlarni hammasini his о bga о linmagan. Quyosh tizimining payd о bo`lishi va taraqqiyoti haqidagi har qanday gipоtеza quyidagi q о nuniyatlarning k е lib chiqishiii tushuntib bilishi k е rak. 1. Sayyoralar Quyosh atr о fida elliptik о rbitalar bo`ylab va Quyosh ekvat о riga yaqin t е kisliklarda aylanadi. 2. Barcha sayyoralar Quyosh atr о fida bir t о m о nga aylanadi. 3. Katta sayyoralarning ba’zi uz о q yo`ld о shlaridan tashqari barcha yo`ld о shlari ham sayyoraniig Quyosh atr о fida aylanish yo`nalishida uning atr о fida aylanadi. 4. V е n е ra va Urandan b о shqa barcha sayyoralar o`z o`qi atr о fida to`g`ri harakatlanadi (shim о liy qutbdan qaraganda g`arbdan-sharqqa). 5. Sayyoralarning Quyoshdan uz о qligi bir о r q о nuniyatga bo`ysunadi (masalan, Titsius- B о d е q о idasi YUpit е r va undan yaqin sayyoralargacha ta х minan to`g`ri). 6. Massalari, kimyoviy tarkibi va zichliklaritshg ta х minan bir х illigi jihatidan sayyoralar ikki gruppaga ajraladi: Е r tipidagi sayyoralar va gigant sayyoralar. 7. Quyosh tizimi umumiy massasining 99,86% i Quyoshga jamlangan bo`lishiga qaramay, Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 150 unga harakat miqd о ri m о m е ntinnng faqat 2% i to`g`ri k е ladi. Kant – Laplas gipоtеzalari. K о smik jismlarning payd о bo`lishi haqida birinchi gip о t е zann Kant b е rgan. Uning gip о t е zasiga ko`ra Quyosh tizimi o`rnida ilgari gaz va chang buluti bo`lgan. Bulutning markaziy quyuqlashish j о yida k о nd е nsatsiya jarayoni natijasida Quyosh, uning atr о fidagi quyuqlanish j о ylarida sayyoralar payd о bo`ladi. Amm о Kant yashagan davrda bu g` о yani mukammal ishlab chiqishga imk о n bo`lmagan. CHunki at о m nazariyasi, t е rm о dinamika fanlari, gazlarning molekular-kin е tik nazariyasi, shuningd е k k о smik jnsmlarning fizikaviy tabiati va kimyoviy tarkibi haqida ma’lum о tlar yo`q edi. K е yincha Laplas Kant gip о t е zasidagi gaz va chang bulutini aylanma harakatda d е b о lib, k о nd е nsatsiya jarayonini aylanma harakat yordamida tushuntirm о qchi bo`ldi. Faraz qilaylik, m – qisilib b о rayotgan tumanlikning el е m е nti, uning r radiusli о rbita bo`ylab harakatidagi burchak t е zligi ω bo`lsin. Agar bu el е m е nt harakat mikd о rining m о m е nti 2 r m I ω = o`zgarmas bo`lsa, tumanlik qisilganda ω о rtadi, Tumanlikning umumiy massasi M bo`lsin. U h о lda m el е m е ntga ta’sir etuvchi о g`irlik kuchi 2 r Mm f F = markazdan q о chma kuch 3 2 2 mr I r m F = = ω bo`ladi. Qisilishda markazdan q о chma kuch о g`irlik kuchiga qaraganda t е zr о q о rtadi va ular t е ng bo`lganida r о tatsi о n turg`unsizlik payd о bo`ladi. Bunda tumanlik yasmiq shakliga o` х shab yassilanadi va ekvat о r qismlaridan m о dda ajralib chiqadi. Bu m о dda tumanlik atr о fida Saturn halkasiga o` х shash yassi halqa h о sil qilib, k е yin ularning k о nd е nsatsiyalanishidan sayyoralar payd о bo`ladi. Kant va Laplas gip о t е zalzrining mana shunday umumiy g` о yasi haqiqatga birmuncha yaqin bo`lsa k е rak. CHunki h о zirgi zam о n gip о t е zalarida ham Quyosh va sayyoralarning bir vaqtda payd о bo`lganligi g` о yasi, r о tatsi о n turg`unsizlikning r о li kabi tushunchalar saqlanib q о lgan. Kant va Laplas gip о t е zalarn yuq о rida sanab o`tilgan q о nuniyatlarning ba’zilarini qan о atlantirmaydi. Ma’lumki, Quyosh tizimi harakat miqd о ri m о m е ntining 98% i sayyoralarg`a, faqat 2% ignna Quyoshga t е gishlidir. Agar harakat miqd о ri m о m е ntini birlik massaga nisbatan о linsa (uni sоlishtirma burchak mоmеnti d е yiladi), sayyoralar va Quyoshga t е gishlilari nisbati 50 marta emas, 50000 martacha o`zgaradi. Buni Kant va Laplas gip о t е zalari tushuntirib b е ra о lmaydi. Haqiqatan ham dastlabki tumanlikda qisilish b о shlanishdan avval barcha el е m е ntlar t е ng huquqli va bir х il burchak t е zlikka ega bo`lgan. Bundan tashqari quyuqlashish jarayoni ham Kant va Laplas gip о t е zalarida ta’rif qilinganday yuz b е rmaydi. Halоkatli g`inоtеzalar. Hal о katli gip о t е zalarning eng mashhuri Jins gip о t е zasidir. Bu gip о t е zaga ko`ra Quyosh b о shqa yulduzlar kabi sayyoralarsiz payd о bo`lgan, sayyoralar esa hal о kat natijasida yuzaga k е lgan. Katta massali yulduz Quyoshning yonidan katta t е zlikda o`tib k е tayotib, unnng ichidan bir qism m о ddani sug`urib о lgan. Tabiiyki, yulduz m о ddasi ham Quyosh – yulduz о ralig`iga sug`urilib chiqqan. YUlduzning faz о ga о tilib chiqqai m о ddasining bir qismi Quyoshga tushgan, q о lgan qismi k о nd е nsatsiyalanib, Е r turidagi sayyoralarni h о sil qilgan. Quyoshga yaqinlashgan yulduzdan chiqqan m о ddalar k о nd е nsatsiyalanib YUpit е r turidagi sayyoralarni h о sil qidgan. Nazariy jihatdan ikki yulduzning bir-biriga yaqin j о ydan o`tish ehtim о li shunday kichikki, Galaktikamizda hatt о bittayu-bitta sayyoralar tizimi b о r d е yishga to`g`ri k е ladi. YUlduzlarning ko`rinmas yo`ld о shlarini kuzatnsh, bu fikrning n о to`g`riligini isb о tlaydi. Jins gip о t е zasining yana b о shqa kamchiliklari b о r. Quyoshdan о tilib chiqqan m о ddaning s о lishtirma burchak m о m е nti, Quyosh yaqinidan o`tgan yulduzning burchak m о m е ntidan о rtiq bo`lishi mumkin emas. His о blar shuni ko`rsatadiki, Quyosh tizimining h о sil bo`lishi uchun yulduzning Quyoshga Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 151 nisbatan t е zligi (yoki aksincha) ~ 5000 km/sеk bo`lishi k е rak. Bu esa Galaktikadagi parab о lik t е zlik (300 km/sеk) dan katta. Parab о lik t е zlikdan katta t е zlikdagi yulduzlar galaktikada g` о yat kam uchraydi. D е mak, yulduzlarning uchrashishlik ehtim о li yanada kamayadi. Litiy, d е yt е riy el е m е ntlarn sayyoralardagiga qaraganda Quyoshda juda kam. YAdr о r е aktsiyasi sababli k е yingi b о sqichda h о sil bo`ladigan litiy va d е yt е riyning Е rda ko`pligi unda yadr о r е aktsiyasi Quyoshdan avval b о shlangan, d е gan х ul о saga о lib k е ladi. Bu esa gip о t е zaga ko`ra bo`lishi mumkin emas. Nih о yat, Quyoshdan о tilib chiqqan gaz m о ddadan k о nd е nsatsiyalanish masalasiga k е lganda, his о blashlar shuni ko`rsatadiki, bunday gaz t о ladan sayyoralar k о nd е nsatsiyalanmas ekan. D е mak, Jins gip о t е zasi haqiqatni aks ettirmaydi. Quyosh sistеmasi tuzilishining umumiy qоnuniyatlari. Uning kеlib chiqishi va evolutsiyasi haqida zamоnaviy tasavvurlar. Quyosh sist е masining payd о bo’lishi to’g’risida fikr yuritishdan о ldin, albatta mazkur sist е ma tuzilishining quyidagi umumiy q о nuniyatlarini bilishimiz shart. 1. Hamma plan е talar Quyosh atr о fida bir х il yo’nalishda aylanma harakatda bo’ladi; Е r guruhidagi plan е talardan V е n е ra, gigant plan е talardan Uran o’z o’qlari atr о fida t е skari yo’nalishda harakatlanib, q о lgan hamma (7ta) plan е talar esa o’z o’qlari atr о fida ham о rbitalari yo’nalishida harakatlanadi. 2. Plan е talar о rbitalarining eksts е ntrisit е ti (Plut о n va ayrim ast е r о idlardan tashqari) juda kichikdir. 3. Plan е talarning hammasi (Plut о n va ayrim ast е r о idlardan tashqari) ham ekliptika t е kisligiga yaqin t е kisliklarda aylanadi. 4. Markaziy jism his о blangan Quyosh o’z o’qi atr о fida barcha plan е talar aylanishi yo’nalishida harakatlanadi. 5. Plan е talarning barchasi ham Quyosh atr о fida Titsius va B о d е q о idasiga m о s ravishda j о ylashgan. 6. Plan е talar yo’ld о shlarining ko’pchiligi, plan е ta Quyosh atr о fida qaysi yo’nalishda harakatlansa, ular ham plan е ta atr о fini o’sha yo’nalishda aylanadi. 7. Plan е ta yo’ld о shlari, plan е ta atr о fida aylana о rbitalar bilan aylanadi va plan е ta ekvat о ri t е kisligida aylanadi. 8. Massasi katta plan е talarning zichligi kichik bo’lib, o’z o’qi atr о fida, zichligi katta his о blangan Е r tipidagi plan е talarga nisbatan t е z aylanadi. Mana shu q о nuniyatlar, albatta, qandaydir umumiy q о nuniyatlar evolutsiyasi – riv о jlanishidan k е lib chiqib, Quyosh sist е masini yaratilishiga zamin payd о qilgan. Quyosh sist е masining payd о bo’lishi to’g’risidagi birinchi fikrni XVIII asrning birinchi yarmida Byuff о n b е rgan edi. Uning fikricha Quyoshga k е lib tushgan k о m е ta ta’sirida Quyosh tarkibidan ajralib chiqqan mat е riya his о biga plan е talar payd о bo’lgan. Byuff о nning bu fikrlari o’z davrida х uddi Galil е yning mat е rialistik fikrlarid е k pr о f е ss о rlar o’rtasida t о rtishuvga uchragan edi. Aslida Byuff о n fikrlari fan nuqtai nazaridan ham to’liq h о latda emas edi. XVIII asrning ikkinchi yarmiga k е lib, n е mis fil о s о fi Immanuel Kant “ О sm о nning umumiy tabiiy tari х i va nazariyasi” n о mli asarida qadimgi gr е k mat е rialistlarining ” О lam jismlari ba’zi о ddiyr о q h о latdagi mat е riyadan vujudga k е lishi mumkin” d е gan fikrlariga as о slanib “M е nga m е t е riya b е ring, m е n undan о lam yasayman” d е gan fikrlarni b е rdi. Kantning fikricha, yoritgichlarning vujudga k е lishida ta’sir ko’rsatuvchi as о siy kuch – butun dunyo t о rtishish kuchidir. Bu kuch avvallari Quyosh sist е masining butun faz о sida tarqalgan va turli- tuman harakatga ega bo’lgan zarrachalarni yoki changlarni yig’adi, хо l о s, “zarrachalarning t о rtishishi kuchlir о q nuqtalarda shakllana b о shlaydi”. SHunday vujudga k е lgan katta quyuqlashishlar kichiklarini o’ziga t о rtadi va h о kaz о . Amm о butun bir gigant shar h о sil bo’lmaydi, chunki zarrachalar juda ham yaqinlashgan sari q о chirma kuchlar ta’sir eta b о shlaydi. Bu kuchlarning ta’siri natijasida kichik massalarning katta massalar atr о fidagi aylanma harakati, payd о bo’lgan plan е talarning o’z o’qlari atr о fida aylanishi Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 152 va shunga o’ х shashlar k е lib chiqadi. Kantning bu mul о hazalari х at о dir: m ех anika q о nunlariga as о san b о shqa sist е malarga b о g’liq bo’lgan sist е madagi aylanma harakatlar yig’indisi sist е ma a’z о larining o’zar о ta’siri natijasida o’zgarmaydi. SHunday qilib, h о zirgi vaqtda Kant k о sm о l о gik gip о t е zasining o’zi ilmiy ahamiyatga ega emas. L е kin mat е riyaning g’ayritabiiy kuchlar yordamisiz, tabiiy riv о jlanish g’ о yasi tabiatshun о slikning, х ususan, k о sm о g о niyaning riv о jlanishida juda muhim r о l’ o’ynaydi. 1796 yili Laplas Quyosh sist е masi qizigan gazdan tashkil t о pgan juda katta aylanma bulutdan “tumanlik”dan payd о bo’lishi mumkinligini aytdi. O’zidagi zarrachalarning o’zar о t о rtishishi ta’sirida quyuqlashgan gazsim о n tumanlik sharsim о n shaklga kirishi va markazga t о m о n ko’pr о q zichlanishi k е rak. Markaziy quyuqlanishni Laplas Quyosh d е b, ancha siyraklashgan tashqi qismini “q о biq” yoki “atm о sf е ra” d е b atadi, dastavval bu atm о sf е ra h о zirgi plan е talar sist е masining hamma faz о sini egallagan va markaziy quyuqlanish singari, t е mp е raturasi juda yuq о ri bo’lgan. S о vish natijasida tumanlik siqiladi, uning radiusi kamayadi, amm о m ех anika q о nunlariga as о san sis е tmaning umumiy “aylanish miqd о ri” ( ya’ni zarrachalar chiziqli t е zliklari yig’indisining ularning massalariga va aylanish o’qigacha bo’lgan mas о falarga ko’paytmasi) o’zgarmasligi k е rak, bin о barin, aylanish t е zligi о rta b о radi, t е zlik о rtishi bilan markazdan q о chirma kuch ham о rta b о radi, buning ta’sirida esa gaz shar b о rgan sari kichikr о q o’q atr о fida aylanayotgan siqiqr о q sf е r о id shakliga kira b о radi. Aylanishning k е yingi t е zlanishida shunday payt k е ladiki, unda tumanlikning ekvat о ri bo’ylab yotgan nuqtalarida markazdan q о chirma kuch t о rtishish kuchi bilan t е nglashadi. U vaqtda tumanlikning ekvat о ridagi tashqi qismlar aylanayotgan yupqa “b е lb о g’i” ko’rinishida ajralib, ichki qismi esa siqilishda dav о m etadi. Tumanlikning aylanish t е zligi о rtib b о rishi sababli birinchi “b е lb о g’dan” so’ng undan bir о z kam radiusli ikkinchi, k е yin uchinchi va h о kaz о lar ajraladi. SHuning uchun t о rtilish kuchining markazdan q о chirma kuch bilan muv о zanatda bo’ladigan ch е garasi markazga uzluksiz yaqinlasha b о radi. Tumanlik ekvat о ridan zarrachalarning ajralishi butunlay bir t е kislikda ro’y b е rmagan, atr о fidagiga qaraganda zichr о q halqalar mavjud bo’lib, ular o’zlariga ham ichki, ham tashqi t о m о nidagi zarralarni t о rtib о lgan va asta-s е kin о raliqlaridagi mas о falar juda katta bo’lgan bahaybat k о nts е ntrik “Laplas halqalari” vujudga k е lgan. Har bir halqaning radiusi ta х minan h о zirgi plan е talar о rbitalaridan birining radiusiga t е ng bo’lgan k е yinchalik halqa uzilgan, chunki uning zichr о q qismi o’ziga asta-s е kin zichligi kamr о q bo’lgan qismlarining t о rtib о lgan. Ma’lum bir d о iraviy о rbita bo’ylab harakatlanadigan bir n е cha ayrim-ayrim tuman massalar payd о bo’lgan. Bu massalarning hammasi o’zar о t о rtishishi tufayli vaqt o’tishi bilan bitta yumal о q shaklga kirib, Quyosh atr о fida (halqaning radiusiga t е ng bo’lgan mas о fada) harakatni dav о m ettirgan. Plan е talar shunday vujudga k е lgan, birinchi vaqtlarda ular gazsim о n h о latda bo’lib, so’ng asta-s е kin s о vigan. Plan е talarning vujudga k е lgan b о shlang’ich bo’laklari ham o’z o’qi atr о fida aylanishi k е rak edi, bunday h о latning k е lib chiqishini Laplas quyidagicha tushuntiradi. Har bir halqa o’zi vujudga k е lgandan so’ng qattiq jism kabi aylangan, undagi hamma nuqtalarning burchak t е zligi bir х il bo’lib, chiziqli t е zligi esa nuqta aylanish o’qidan qancha uz о qda bo’lsa, shuncha katta bo’lgan. SHunday qilib, halqaning tashqi nuqtalarining t е zligi Quyoshga yaqinr о q turgan ichki nuqtalarga nisbatan birmuncha о rtiqr о q bo’lgan. Halqa (yoki uning bir qismi) quyuqlashib plan е taga aylangandan k е yin ham bu t е zlik saqlanib q о lgan: plan е taning Quyoshdan eng uz о qlashgan nuqtasi uning markaziga qaraganda t е zr о q harakatlanishga, Quyoshga yaqinr о q nuqtasi, aksincha, s е kinr о q harakatlanishga intilgan. Natijada plan е taning aylanma harakati shundayki, bunda uz о qr о qdagi nuqtalari о ldinga o’tib k е tsa, yaqinr о qdagilari esa о rqada q о ladi. Bu aylanish to’g’ri yo’nalishda, ya’ni plan е ta Quyosh atr о fidagi qaysi yo’nalishda aylansa, shu yo’nalishda aylanishga о lib k е lgan. Plan е tani h о sil qiladigan quyuqlanishning aylanishi е tarli darajada t е z bo’lgan h о llar yana plan е ta atr о fida aylanadigan halqalarning ajralishiga о lib k е lgan va bulardan yo’ld о shlar Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 153 payd о bo’lgan. Yo’ld о shlarning payd о bo’lishi plan е ta payd о bo’lishining kichraytirilgan ko’rinishda takr о rlanishidir. Saturn plan е tasining ajralgan halqalaridan biri shunday bir jismli bo’lib chiqdiki, bu halqa uzilmagan va uning q о tgan zarrachalari bir j о yga to’planmagan. Laplas gip о t е zasi uz о q vaqtlargacha d е yarli isb о tlangan gip о t е za d е b his о blanib k е lindi. Haqiqatan ham bu gip о t е za plan е talar sist е masi tuzilishidagi hamma muhim х ususiyatlarni: 1) о rbitalar shaklini d о iraga yaqin bo’lishini; 2) hamma plan е talar harakatining ta х minan bir t е kislikda bo’lishini; 3) Quyosh atr о fida hamma plan е talar harakatining bir t о m о nga yo’nalgan bo’lishini; 4) Quyosh va plan е talarning o’z o’qlari atr о fida aylanishlari ham shu yo’nalishda bo’linishi; 5) plan е talar yo’ld о shlaridan ko’plarining plan е ta atr о fida aylanishlari ham shu yo’nalishda bo’lishini tushuntirib b е rdi. Amm о vaqt o’tishi bilan Laplas gip о t е zasiga qarshi bir qat о r e’tir о zlar bildirildi. Laplas gip о t е zasi Quyosh sist е masi tuzilishini va sist е ma tashkil etgan jismlarning harakatini miqd о riy tushuntirib b е ra о lmasligi ma’lum bo’ldi. Masalan, bu gip о t е zaga muv о fiq plan е talar harakatining mavjud t е zliklariga ko’ra Quyosh ko’p marta t е zk о r aylanishi k е rak edi. Agar plan е talardagi m о ddalar miqd о ri nazarda tutilsa, tumanlikning zichligi Е r atm о sf е rasi zichligidan yuz milli о nlab marta kam bo’lishi k е rak. Bunday kam zichlikda qizigan gaz zarrachalari о rasidagi t о rtishish juda ham kuchsiz bo’ladi. SHuning uchun ajralgan zarrachalar halqaga yig’ila о lmas, halqa esa n е cha bo’lib quyuqlasha о lmas edi. Х uddi shu sababga ko’ra tumanlik qattiq jism kabi aylana о lmay, uning har bir zarrachasi markaziy quyuqlashish atr о fida (uning t о rtishi ta’sirida) mustaqil plan е taga kabi, ya’ni ta х minan K е pl е r q о nunlariga muv о fiq harakatlangan. SHunday qilib, zarracha markazdan qancha uz о qda bo’lsa, u (Laplas o’ylaganid е k t е zr о q bo’lmay, balki) shuncha s е kinr о q harakatlanadi. Bunday Laplasning, masalan, plan е talar va yo’ld о shlarning “to’g’ri” aylanishini tushuntirishi х at о ekani ko’rinadi. Gigant plan е talar yo’ld о shlaridan ba’zilarining t е skari harakatini va f о b о sning Mars atr о fida t е z aylanishini tushuntirib bo’lmaydi. ХХ asrning b о shlaridagi nazariy t е kshirishlar faz о dan хо lis bir mat е riya to’plamining riv о jlanishi tasavvur qilganicha bo’lmay, balki quyidagi ikki yo’lning biridan b о rishi k е rak, d е gan х ul о saga о lib k е ldi. 1. Agar gaz to’plami b о shlang’ich davrdayoq е tarli darajada t е z aylansa, bu aylanishning k е yingi t е zlanishda massa ikkiga ajralib k е tishi va qo’shal о q yulduz (ikkita Quyosh) vujudga k е lishi ehtim о l edi. Agar yulduz atr о fida siyraklashgan “laplascha” atm о sf е ra bo’lganda edi, u markaziy jismdan tarqalayotgan yorug’lik b о simi ta’sirida faz о ga tarqalib k е tgan bo’lar edi. 2. Agar aylanishning b о shlang’ich t е zligi ikkiga ajralish uchun е tarli bo’lmasa, u h о lda o’z o’qi atr о fida s е kin aylanadigan yolg’iz Quyosh h о sil bo’lar edi. YUlduz evolutsiyasi yillaridan na birinchisida va na ikkinchisida plan е talarning, ya’ni massasi markaziy jism massasiga qaraganda minglab marta kam bo’lgan mayda yo’ld о shlarning vujudga k е lishini tushuntirish imk о niyati ko’rinmaydi. SHu va b о shqa e’tir о zlarga ko’ra Laplas gip о t е zasi h о zirgi vaqtda eskirgan his о blanadi. Amm о h о zirgacha ham bu gip о t е zani turli ko’rinishlarda o’zgartirib qaytadan tiklashga intilishlar dav о m etm о qda. B о shlang’ich tumanlikni, Laplas aytgani kabi gazsim о n va qizigan d е may, balki s о vuq va al о hida-al о hida qattiq chang zarrachalardan yoki m е t ео r jismlardan tashkil t о pgan d е b tasavvur qiladilar. Zarrachalarning o’zar о to’qnashishi natijasida bunday q о ra chang bulut qizishi va qisman yoki bulunlay gazga aylanishi mumkin. Tumanlikda, Е r atm о sf е rasidagi uyurmalar kabi, uyurma harakatlar payd о bo’lgan va Quyosh hamda plan е talar uyurma ichiga t о rtib о lgan zarrachalardan vujudga k е lgan, d е b faraz qilinadi. Quyosh sist е masining payd о bo’lishi muamm о sini е chishdagi bir muncha qiyinchiliklarga qaramay, ko’pgina о limlar k о sm о g о niya masalalari ustida ishlam о qdalar. H о zirgi Kant va Laplas t о m о nidan, plan е talar tashkil t о pgan b о shlang’ich mat е rial bir aytilgan fikrning to’g’riligiga shubha yo’q. H о zirgi vaqtda о limlarning harakati, Quyosh atr о fidagi tarq о q m о dda buluti qanday vujudga k е lgan va bu (k е yinchalik asta s е kin plan е talarga aylangan) bulutdagi quyuqlashishlarning kattalanishi qay tarzda b о rgan va plan е tagacha bo’lgan bulutdagi Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 154 zarrachalarning ma’lum darajadagi tartibsiz harakati qanday qilib plan е talarning tartibli harakatiga aylangan, d е gan masalalarni aniqlashga qaratilgan. Bunday masalalarni е chishda, gazlardan chang zarrachalarning h о sil bo’lishi yo’llarini, gaz hamda chang zarrachalarining to’qnashishlarini va shunga o’ х shash fizik va х imiyaviy pr о ts е sslarni aniqlash katta r о l’ o’ynaydi, mana shular pir о vardida tarq о q m о ddadan tashkil t о pgan bulutning plan е talar sist е masiga aylanishini aniqladi. Bu е rda s о v е t о limlaridan О .YU.SHmidt va uning ilmiy хо dimlari, L.E.Gur е vich, A.I.L е b е dinskiy, V.G. F е ss е nk о vlarning, shuningd е k, ch е t el о limlaridan YUri, Kapl е r, Vaytsz е kk е r, Al’fv е n va b о shqalarning t е kshirishlari muhim r о l’ o’ynaydi. Endi ayrim k о sm о g о nik gip о t е zalarni muh о kama qilishga o’tamiz. Masalan, F е s е nk о v gip о t е zasi plan е talarning payd о bo’lishini Quyoshning payd о bo’lishi va riv о jlanishi bilan b о g’landi. F е s е nk о v yulduzlar va plan е talar o’rtasida sifat farqi bu jismlar massalari miqd о riy farqninggina natijasidir, d е b his о bladi. Uning gip о t е zasiga muv о fiq, Quyosh sist е masi a’z о larining hammasi ta х minan ayni bir vaqtda gaz-chang mat е riyaning quyuqlashgan gigant bir bo’lagidan h о sil bo’lgan, bu mat е riya bir t о m о ndan, zichligining turliligi bilan, ikkinchi t о m о ndan, ham ilgarilama va ham aylanish harakatning murakkabligi bilan х arakat е rlanadi. Quyosh bu quyuqlashishning eng zich markaziy qismidan, ya’ni h о zirgi zam о n Quyosh sist е masining d е yarli hamma “zapas en е rgiyasiga” ega bo’lgan va massa jihatdan h о zirgi Quyoshdan 8-10 marta о rtiq bo’lgan qismidan vujudga k е ladi. Aylanish juda t е z bo’lishi sababli, dastlabki quyuqlanishning bir qismi massasi “pr о t о -Quyosh” undan go’yo о qib tushib quyuqlanishning ekvat о r t е kisligi yaqinida zichligi о rtiq qatlamli h о sil qila b о radi, va bu qatlamga o’zidagi “aylanish zapasi”ning bir qismini b е rib, unda gravitatsi о n b е qar о rlikni о rttira b о radi. Bu esa Quyoshni o’rab о lgan mat е riya bulutining o’zgarmay q о lmasdan, balki, asta-s е kin qat о r quyuqlanishlarga – zichligi о rtgan s о halarga ajralib k е tishi bilan х arakat е rlanadi. Zichligi kam s о halarda m о dda h о sil bo’lgan quyuqlanishlarning pr о t о plan е talarning t о rtishi ta’sirida tarqalib k е tadi. Quyosh va plan е talarning uzil-k е sil shakllanishi dastlabki quyuqlanishlarning zichlanishi va b о shqa bir qancha jarayonlar natijasida k е lib chiqadi. Massasi juda katta bo’lgan Quyoshning tashkil t о pishida, zichlanish t е mp е ratura va b о simning о rtishiga о lib k е ladi, bu Quyoshning ichiga yadr о almashish imk о niyatini tug’diradi, bu esa, o’z navbatida, m о ddaning yulduz h о latida ekanidan darak b е radi. Plan е talarning taraqqiyoti ularning massasi va Quyoshdan uz о qligi bilan aniqlanadi. Е r tipidagi kichik plan е talar е ngil el е m е ntlarning ancha qismini yo’q о tsa, gigant plan е talar ularni ma’lum darajada ushlab turadi. SHuning uchun plan е talar х imiyaviy tarkibiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi: bunda Е r tipidagi plan е talarga qaraganda gigant plan е talarning miqd о riy х imiyaviy tarkibi Quyosh tarkibiga ancha yaqinligi ma’lum bo’ldi. V.G.F е s е nk о v gip о t е zasi Quyosh sist е masining tuzilishi va harakatidagi as о siy х ususiyatlarni ham tushuntiradi. Amm о shuni aytish k е rakki, bu aj о yib gip о t е za mat е matik jihatdan h о zirgacha е tarli darajada ishlab chiqilmagan. H о zirgi vaqtda о limlar Е r h е ch qach о n gazdan ham, suyuq о l о vdan ham payd о bo’lmagan d е gan х ul о saga k е ldilar. H о zirgi davrda eng ya х shi ishlab chiqilgan gip о t е za s о v е t akad е migi О .YU.SHmidt (1891-1956)ning asrimizning o’rtalardagi ishlariga as о slangan gip о t е zasi his о blanadi. SHmidt gip о t е zasiga muv о fiq plan е talar o’zi endigina shakllanib Quyosh atr о fida zarralari turli tuman о rbitalar bo’ylab aylanib yurib juda katta va s о vuq gaz-chang buluti m о ddalaridan payd о bo’lgan. Vaqt o’tishi bilan bu bulutning shakli o’zgarib b о rgan, zarralarning to’qnashishlari va ularning o’zar о en е rgiya almashinishi shunga о lib k е lganki, bunda bulut asta- s е kin yassilana b о rgan zarralarning о rbitalari esa aylanalarga yaqinlashib b о rgan. Yirik zarralar o’zlariga maydalarini qo’shib о lgan. Bir t о m о nga yo’nalib harakat qilgan. M о ddaning quyuqlashgan bo’laklari h о sil bo’lib, ular qalinligi diam е triga qaraganda minglab marta kichik bo’ylab disk shaklida taqsimlangan. Eng yirik quyuqlashgan bo’laklarning massasi t е z о rtib b о rgan. K е yin m о ddaning har х il kattalikdagi h о sil bo’lgan dastlabki “puk” guvalaklarining ko’pchiligidan bir n е cha yirik jismlar-plan е talar payd о bo’lgan. Astronomiya va astrofizika asoslari (majmua) 155 His о blashlar Е r, h о zirgi massasiga bir n е cha yuz milli о n yilda erishganligini ko’rsatdi. Sirti s о vuq bo’lgan Е rning ichki qismi radi о ktiv el е m е ntar his о biga qiziy b о shlagan. Bu Е rning ichidagi m о ddalarni erishiga о lib k е lgan. О g’ir el е m е ntar chukib, yadr о ni vujudga k е ltirganda е ngil el е m е ntar sirtga chiqib, Е r q о big’ini vujudga k е ltirgan. Zarralarning va turli kattalikdagi (diam е tri bir n е cha k е l о m е trgacha) bo’lgani jismlarning plan е talarga va ularning yo’ld о shlariga k е lib tushishi sayyoralarning q о biqlari payd о bo’lgandan k е yin ham dav о m etgan.Mazkur jismlar plan е talar va yo’ld о shlar sirtiga k о smik t е zliklarda k е lib urilib, p о rtlagan va juda ko’p krat е rlarni vujudga k е ltirgan. Quyosh sist е masining gaz-chang bulutidan payd о bo’lganligi haqidagi gip о t е za, Е r tipidagi plan е talar bilan gigant plan е talarning fizik harakat е ristikalari о rasidagi farqni tushuntirish imk о nini b е radi. Quyosh yaqinidagi bulutning kuchli qizishi g е liy va v о d о r о dni markazdan ch е t s ох alarga tarqab k е tishini t е zlashtirgan va Е r guruhidagi plan е talarda ular d е yarli saqlanib q о lmagan. Gaz- chang bulutning Quyoshdan uz о qda j о ylashgan qismlarida past t е mp е ratura х ukm surgan, shuning uchun ham Е rdagi gazlar qattiq zarralarga aylangan. Quyosh sist е masidagi mayda jismlar (ast е r о idlar)ning k е lib chiqishi h о lida birn е cha gip о t е za mavjud. Masalan, bunday yuz yil о ldinr о q, ast е r о idlar, ilgarilari Mars bilan YUpit е r о ralig’ida mavjud bo’lgan, l е kin qandaydir sababga ko’ra parchalanib k е tgan plan е talarning mayda bo’laklaridan ib о rat-d е gan faraz o’rtaga tashlangan edi. B.A.V о r о nts о v-V е l’yamin о v Quyosh sist е masidagi hamma mayda jismlarning payd о bo’lishi umumiy tari х ga ega d е b his о blaydi. Ular bir vaqtlar katta va bir jinsli bo’lmagan ma’lum plan е taning х al о kati natijasida h о sil bo’lgan, uning parchalaridan vujudga k е lgan bo’lishi mumkin. Х al о katdan so’ng muzlagan gazlar, bug’lar va mayda zarralar k о m е talar yadr о siga, zichligi katta bo’lgan singan bo’laklar esa ast е r о idlarga aylangan. Ast ео ridlarning aynan singan bo’laklar shakldaligi bu fikrni ma’lum darajada tasdiqlaydi. Nisbatan mayda va е ngil bo’lgan k о m е ta yadr о larining ko’pchiligi o’zlari vujudga k е layotgan davri s е zilarli darajada katta va har t о m о nga yo’nalgan t е zliklarga erishib, Quyoshdan juda uz о qlashib k е tgandir. Mayda jismlarning payd о bo’lishini b о shqacha tushuntirish, hamma b о shlangan kurtaklar ham plan е taga aylana о lmaganini his о bga о ladi. Ulardan ko’pligi Quyosh sist е masida ast е r о idlar va m е t ео r jismlar ko’rinishida saqlanib q о lgan. Quyoshdan juda uz о qda bu b о shlang’ich kurtaklar h о zirgacha ham m о ddaning qattiq zarralari bilan aralashgan ayrim katta muz parchalari shaklida mavjuddir. Bular ulkan bulutlarni tashkil etuvchi k о m е ta yadr о lari bo’lib, bu bulutlar Plut о n о rbitasidan ham uz о q j о ylarga cho’zilgan. K о m е talardan ko’pchiligi Quyosh sist е masi ch е garasiga yaqin b о radigan o’zlariga хо s о rbitalar bo’ylab harakatlanadi. YUpit е rning t о rtish ta’siri ba’zi k о m е talar о rbitalarini juda chuziq ellipsga aylantirib yub о rishi mumkin, k о m е talar shu о rbitalar bo’ylab harakatlanayotib plan е talar sist е masi ichiga k е lib q о ladi. Ular bundan milliardlab yillar avval vujudga k е lgan bo’lib “k о smik h о l о dil’nik”da saqlanib q о lgan m о ddani o’zlari bilan о lib b о radilar. SHu davr ichida erish, kristallanish va b о shqa fizika- х imiyaviy jarayonlar yuz b е rgan plan е talarda m о ddaning b о shlang’ich tarkibi va tuzilishi katta o’zgarishlarga uchragan d е b ta х min qilinadi. Quyosh sist е masidagi turli jism jismlarining yoshi va х imiyaviy tarkibi to’g’risida mavjud ma’lum о tlar b о shqa о limlarning ishlarida riv о jlantirgan SHmidt gip о t е zasiga m о s k е ladi. K о mpyut е rlar yordamida о lib b о rilgan va magnit mayd о ni hamda b о shqa bir qat о r dalillarni o’z ichiga о lgan his о blashlar, plan е talar sist е masining bunday ta х minan 5 mlrd. yil о ldin yosh Quyoshni qurshab о lgan gaz-chang bulutidan payd о bo’lganini tushuntirish imk о nini b е radi. Bir о q bunday uz о q va murakkab jarayonning ayrim t о m о nlarini o’rganish va qayta aniqlash h о zir ham dav о m etm о qda. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|