Fizika-matematika fakulteti
Download 0.87 Mb. Pdf ko'rish
|
Umumiy tenglamasi bilan berilgan ikkinchi
58 2 2 2 2 - - - Уг = 1 yoki ^ н уг = -1 . (2.2.27)
Bu tenglamada x va y hech qanday haqiqiy qiymatga ega bo’la olmaydi. Shuning uchun mavhum ellipsni ifoda qiladi . Endi M ni musbat faraz qilamiz : M = B 2 - AC > 0 . (2.2.23) Bu holda (2.2.20)ga asosan
, ya’ni A va
C ning ishoralari har xil bo’ladi. Shuning uchun bu holda
----- = ± — , ------= + — A
A b 2 faraz qilish mumkin . Bu holda (2.2.24) tenglamaning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: 2
2 x у л ± a 2 +
b 2 yoki 2 2
x у 7 7 = ±1 .
b 2 Bu esa yarim o’qlari a va b dan iborat bo’lgan giperbolani ifoda qiladi. Markazsiz egri chiziqning tenglamasini soddalashtirish. Egri chiziqning markazi cheksiz uzoqda bo’lgan holda M = B 2 - AC = 0 yoki
AC = B 2 (2.2.23) bo’ladi. Ikkinchi tartibli egri chiziqning umumiy tenglamasini olib uning ikkala tomonini A ga ko’paytiramiz: A 2x 2 н
2ABxy н ACy 2 н
A(2Dx н 2Ey н F ) = 0 yoki (2.2.23) ga asosan : (Ax н By)2 н A(2Dx н 2Ey н F ) = 0 . (2.2.28) Tenglamani soddalashtirish maqsadi bilan koordinata o’qlarining yo’nalishlarini o’zgartiramiz, masalan, uni biror a burchakka aylantiramiz.Bu holda almashtirish formulalari quyidagicha bo’ladi: x = x x cosa - y x sin a,] (2.2.7)
x: sin
а н у cosa.I
Bular (2.2.28)ga qo’yilsa : [A(x cosa - у sin а ) н B ( x sin а н у cosa)]2 н н
yoki
59 [(A cosa + B sin a
) x + (B cosa - A sin a )y ]2 + ^ 2 29)
+ A[2(D cosa +
E sin a )
xx + 2(E cosa - D sin a )y + F ] = 0
Hozirgacha a ixtiyoriy burchak edi. Endi uning qiymatini shunday aniqlaymizki A cosa +
B sin
a = 0 yoki tga = - B
(2.2.30) (2.2.31) bo’lsin. Buni e’tiborga olib, N = (B
c o sa - A sin a ) 2 P = A(D
c o sa + E sin a )
> Q = A(E
c o sa - D sin a )
R = AF Faraz qilinsa, (2.2.29) tenglamaning ko’rinishi bunday bo’ladi: Ny 2 + 2Px + 2Qy + R = 0 .
(2.2.32) (2.2.30) ga asosan tga ma’lum bo’lgani uchun uning yordami bilan hammavaqt (2.2.31) dagi sin
va cosa ni aniqlash mumkin. Demak (2.2.32) hamma koeffisiyentlari ma’lum bo’ladi. (2.2.32) tenglamani yana soddalashtirish maqsadi bilan koordinatalar boshini biror
nuqtaga ko’chiramiz. Bu holda almashtirish formulalari x = x + a , yt = y + a bo’ladi va (2.2.32) ning ko’rinishi N
b)2 + 2P(
2Q(
y + b) + R = 0,
yoki Ny 2 + 2(
Nb + Q) y + 2Px + (Nb 2 +
2Pa + 2Qb + R) = 0
(2.2.33) bo’ladi. Nuqtaning a va
b koordinatalariga shunday qiymat tayin qilamizki , Nb + Q = 0,
Nb 2 +
2Pa + 2Qb + R = 0 bo’lsin. Bu esa b = - Q va Q- + 2Pa - 2Q- +
R = 0
N N
N yoki
60 2PNa - Q 2 +
NR = 0 yoki a = Q --- —
2PN bo’lgan holda mumkin. Bu vaqtda (2.2.33) ning ko’rinishi bunday bo’ladi : p Ny 2 +
2Px = 0 yoki y 2 = - 2
— x , (2.2.34) yoki
faraz qilinsa, У 2 = 2
px bo’ladi va bu parabolani ifoda qiladi . (2.2.35)
ning qiymatini aniqlash uchun (2.2.30) dan sin a va cosa ning qiymatlarini aniqlashga to’g’ri keladi.Buning uchun (2.2.30) ni sin
a A
, • sin a
cosa yoki cosa
B - A B kabi yozib, undan ushbu hosila proporsiyani tuzamiz : sin
cosa л/sin2 a + cos2
a
1 - A B л/A2 + B 2 A2 + B 2 Demak
- A B sing = — , cosa = , . (2.2.36) (2.2.31) ga muvofiq л/А2 + B 2 /A2 + B 2
2
A 2 +
B 2 Demak N = (■ A 2 +
B 2
a 2 +
в 2 )2 = A2 + B 2 61 Р _ A(AE - BD) _ A 2(AE - BD)2 N (A 2 н B 2yJA2 н B 2 V (A2 н B 2)3 A z (A z E 2 - 2ABDEн B D 2) _ \A2(A2E 2 - 2ABDEн ACD2) (A 2 н
B 2)3
= у (A 2 н
AC)3 ( - A E 2 н 2BDE - CD2) \ A i — ---------------------------------- - / — - }J (A н C)3 }J (A н C)3 Chunki
B 2 -
AC = 0 bo’lganda A = -AE2 н 2BDE - CD 2 bo’ladi. Natijada P = J ------(2.2.37) P
V ’ B 2 =
AC bo’lgani uchun A va
C ning ishoralari bir xil bo’ladi. A ning ishorasini hammavaqt musbat qilish mumkin . Shuning uchun
ni musbat faraz qilib bo’ladi . Ikkinchi tomondan A =
- A E 2 н
2BDE - CD 2 = -(
AE 2 н
CD 2 -
2BDE) = = - ( AE2 н CD -2 D E\ jA C) = - ( E,.jA - D J C ) 2 -< 0 Shuning uchun parabolaning diskriminanti hammavaqt manfiy bo’ladi va radikal ostida musbat son bo’ladi . Demak,
- hammavaqt mavjud va musbat sondan iborat. Shuning bilan, bu bobgadi tekshirishning natijasini ushbu jadval bilan tasvirlash mumkin. Ax 2 н
2Bxy н Cy 2 н
2Dx н 2Ey н F = 0,
A = A B D B C E D E F M = B 2-
. Misol. Quyidagi tenglamaning geometrik ma’nosini tekshirib, uning kanonik tenglamasi tuzilsin : 5x н
4xy н 8
—
—
н 80 =
Egri chiziqning jinsini aniqlash uchun A va M ni hisoblashga to’g’ri keladi: 62 5 2
A = 2 8 - 26 =-1 29 6 ,
A A < 0 .
- 1 6 - 28
80 M = B 2 - A C = 4 - 5 ■ 8
= -3 6 < 0 .
Demak, berilgan tenglama haqiqiy ellipsdan iborat. Uning kanonik tenglamasining ko’rinishi : A x 2 +
C y 2 = — , 1 1
A = 1 [ a + C + ,j(A - C )2 + 4B 2] =
1[5 + 8 + ^
(5 - 8)2 + 4 ■ 22 ] = 9 ;
1 ■ - ■ , лт-,2 ^ 1 г Г , О
/7с oV2 \ л C 1 = - [ A + C - , j ( A - C у + 4B ] = - [ 5 + 8 - ^ ( 5 - 8)2 + 4 ■ 2 2 ] = 4 ;
A -1296 _
— = ------- = 36 .
M - 36 Demak, ellipsning kanonik tenglamasi 9x 2 +
4 y 2 =
36 ,
yoki 2 2 x
л —
4 9 Xulosa
Bu bob umumiy tenglama bilan berilgan ikkinchi tartibli chiziqlarni kanonik holga keltirib aniqlash deb nomlanib 2ta paragrafdan iborat. Birinchi paragrafda ikki noma’lumli ikkinchi darajali algebraik tenglamaning dekart koordinatalarga nisbatan ellips,giperbola, parabola yo xususiy holda ikki to’gri chiziq bo’lishi aks ettirilgan. Ikkinchi paragrafimiz invariantlar usuli bo’lib, bunda ikkinchi tartibli egri chiziqni parallel ko’chirish va burish yordamida o’zini shaklini saqlab qolganligi aks ettirilgan. Markazli va markazsiz egri chiziqlarning tenglamalari ham soddalashtirib ko’rsatilgan.
Xulosa Uzluksiz ta'lim tizimida ta'lim sifati va samaradorligini oshirish xozirgi kunning muhim talablaridan biri hisoblanadi. Darsni tashkil etishda zamonaviy yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish, turli faol usullarni qo'llash ijobiy natija beradi. Oquvchilarni darsga bo'lgan qiziqishlarini orttirish maqsadida ularning erkin fikrlash madaniyatiga ega bo'lishlariga ko'm ak berish lozim. Agar o'qituvchi va shu bilan birga o'quvchi darsga tayyor bo'lmas ekan hech qanaqa faol usulni qo'llash imkoniyati paydo bo'lmaydi. Dars davomida tarixiy ma'lumotlardan foydalanish, buyuk matematik olimlar hayoti va ijodidan lavhalar keltirish, ular olgan ilmiy xulosalarning fan va jamiyat rivojlanishi uchun qanchalik katta ahamiyati to'grisida aniq faktlar keltirish o'quvchilarda bilim olishga ishtiyoqni ortishiga sabab bo'ladi. Sinfdan tashqari mashg'ulotlar uchun
mo'ljallangan materiallarni tayyorlashda sinfda o'tiladigan mashg'ulotlarga mos keluvchi ma'lumotlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu maqsadda ushbu bajarilgan referat natijalaridan foydalanish mumkin. Referat noyevklid Lobachevskiy geometriyasi va uni sodda holda tushunish imkonini beruvchi modellar haqidagi qiziqarli va dolzarb mavzug bag'ishlandi. Referat kirish, ikkita paragraf va xulosa qismlari shaklida bajarish rejalashtirildi. 7 Birinchi paragrafda noyevklid geometriyalarning yaratilishi, bu geometriyalarni juda kamchilik qabul qilganligi, ana shu kamchilik olimlar qanday qilib bu geometriyalarni boshqalarga tushuntirishi mumkinligi haqidagi muammolar haqida so'z yuritildi. Ana shu kabi harakatlar va izlanishlar mahsuli sifatida dunyoga kelgan, yevklid geometriyasi doirasida bemalol tushunish imkonini beruvchi modellar haqida ma'lumotlar berildi. Ikkinchi paragraf fanda “Puankarening sehrli dunyosi” nomi bilan mashhur bo'lgan model haqida mulohazalar yuritilgan. Ushbu modelni o'rganishdan avval orthogonal aylanalar va ortogonal to 'g 'ri chiziqlarni yasash metodikasi, inversiya va inversion almashtirishlar bo'yicha to'liq malumot berib o'tilgan. So'ngra ular yordamida Puankare modeli kiritilgan va ushbu model orqali Lobachevskiy geometriyasi faktlari oddiy tushuntirildi. Referat ma'lumotlaridan o'qituvchilar, talabalar va o'quvhcilar darsdan tashqari mashg'ulotlarida foydalanishlari mumkin. 1
1. I.A. Karimov, Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Asarlar, 3-jild-Toshkent : O ’zbekiston, 1997. 2. I.A. Karimov, O ’zbekiston buyuk kelajak sari-Toshkent: O ’zbekiston, 1998 .
3. I.A. Karimov, Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi.Asarlar, 5-jild- Toshkent : O’zbekiston 1998 . 4. I.A. Karimov, Xavfsizlik va barqarorlik taraqqiyot yo’lida. Asarlar, 6- jild-Toshkent : O ’zbekiston, 1998. 5. S.V. Baxvalov, P.S. Modenov, A.S. Parxomenko, Analitik geometriyadan masalalar to'plami. Toshkent, O'qituvchi, 2006. 6. А.В. Погорелов, Аналитик геометрия. Тошкент, Укитувчи, 1983. 7. М.М. Постников, Аналитическая геометрия. Москва, Наука, 1979. 8. Д.В. Клетеник, Сборник задач по аналитической геометрии. Москва, Наука. 1998. 9. К. Кравченко, Решения задач по аналитической геометрии. http:// www.a-geometriy.narod.ru 10. Н.Д. Додажонов, М.Ш. Жураева, Геометрия, I-кисм. Тошкент - “Укитувчи” - 1982. 11. A.Y. Narmanov, Analitik geometriya. O'zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, Toshkent, 2008. 12. А.В. Погорелов, Аналитическая геометрия. “ Наука”, Москва, 1978. 13. Кори Ниёзий, Танланган асарлар, I том, Тошкент.1967. 14. www. ZiyoNet.uz. 15. www.Google.com. 65 Download 0.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling