«fizika va elektrotexnika» kafedrasi hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi
Download 321.28 Kb. Pdf ko'rish
|
hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI X.I.ISAYEV «FIZIKA VA ELEKTROTEXNIKA» KAFEDRASI HOZIRGI ZAMON TABIIY FANLAR KONSEPSIYASI MA’RUZALAR KURSI Toshkent-2015 2 HOZIRGI ZAMON TABIIY FANLAR KONSEPSIYASI Kirish · Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi (HZTFK) fanining predmeti. · Ilmiy bilishning shakli va usullari. · Tabiiy fanlarning yaratilish tarixi. HZTBK fanining antik davr – XX asr boshi oralig’idagi rivojlanish bosqichlari · Antik davr – o’rta asrlar oralig’idagi taraqqiyot · Mexanikadagi inqilob
kimyo, biologiya, falsafa kabi fanlarning asosiy g’oya va nazariyalariga tayanadi. Uning ta’sir doirasidagi bu fanlarni shartli ravishda quyidagicha klassifikatsiyalash mumkin:
· matematikaviy fanlar · tabiiy fanlar · texnikaviy fanlar
uning markazida yotuvchi fundamental qonuniyatlarni umumiy holda, ya’ni, kontsentual tarzda o’rganib chiqishdan iboratdir. Bu maqsadga – erishish uchun fazo, vaqt, mikro-makro va megadunyolar, nisbiylik printsipi, tabiatdagi simmetriyalar printsipi, saqlanish qonunlari, yaqindan va uzoqdan ta’sirlashuv, superpozitsiya va noaniqlik printsiplari, tabiatning dinamikaviy va statikaviy qonuniyatlari, makroskopik jarayonlarda energiyaning saqlanish qonunlari, entropiyaning o’sish printsipi, kimyoviy tizimlar, kimyoviy jarayonlar energetikasi, moddalarning reaktsiyaga kirishish qobiliyati, biologik modda hosil bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari evolyutsiya printsiplari, tirik tizimlarning hosil bo’lishi, rivojlanishi hamda ularning turli – tumanligi, biosferaning tashkil topishi va bardavomligi, genetika va evolyutsiya, inson, fiziologiya, sog’liq tuyg’ular, ijod, mehnat qilish qobiliyati, biosfera va kosmik sikllar, vaqtning qaytmasligi kabi tushuncha, qonun va qonuniyatlarni o’rganish, idrok etish orqali erishamiz. Ilmiy bilimning shakli va usullari Bilim - mantiqiy isbotini topgan va amaliyotda har jihatdan sinovdan o’tgan natija bo’lib, u ayni paytda bizni o’rab turgan dunyoni anglash jarayonidir. Odatda, ilmiy bilishning shakllariga – muammo, gipoteza, nazariya shuningdek nazariy tizimning muhit elementlari hisoblangan g’oya, printsiplar, kategoriya va qonunlarni kiritishadi. Ba’zan, faktlarni ham shu tizimga tegishli deb hisoblashadi. Faktlar nazariy fikrlarni tasdiqlash va yoki rad etishning eng ishonchli 3 argumentlaridir. Faqat bunda ajratib olingan alohida faktlar emas, balki mazkur muammoga tegishli barcha faktlar majmuasi yaxlit holda olib qaraladi. Faktlarni tahlildan o’tkazish va muammoni hal qilishga intilganda faraz paydo bo’ladi. U mantiqiy mulohazalardan so’ng yoki inkor qilinadi yoki ilmiy gipoteza shaklini oladi. Ilmiy gipoteza - haqiqat yoki yolg’onligi hali isbotlanmagan taxminiy bilimdir. U qator qoida va talablar asosida ilgari suriladi: 1. Ichki va tashqi ziddiyatlarning yo’qligi; 2. Yangi gipotezaning ishonchli nazariyalarga mos tushishi; 3. Ilgari surilgan gipotezaning amaliy, eksperimental tekshiruvdan o’tishga (hech bo’lmasa priptsip bo’yicha) layoqatli bo’lishi. 4. Gipotezaning maksimal oddiy bo’lishi. Nazariyaning gipotezadan eng asosiy farqi uning ishonchliligi va isbotlanganligidir. Ilmiy bilish quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi: 1. Induktsiya – ikki yoki undan ortiq to’g’ri natijaga asoslanib umumiy hol uchun xulosa chiqarmoq. Induktsiya to’g’ri ba’zan noto’g’ri natijalarga ham olib kelishi mumkin. 2. Deduktsiya – bu umumiylikda qilingan xulosa asosida xususiylikka o’tish, u doimo to’g’ri xulosalarga olib keladi. 3. Analiz – bu o’rganilayotgan ob’ekt yoki hodisani bo’laklarga va tarkibiy qismlarga ajratish. 4. Sintez – bu analizga teskari jarayondir. 5. Solishtirish – son va sifat jihatdan taqqoslash 6. Umumlashtirish – umumiy xususiyatlarini ajratib, jamlash.
1. Kuzatish 2. Eksperiment 3. O’lchash 4. Analogiya (o’xshatish) 5. Modellashtirish 6. Ideallashtirish 7. Intuitsiya TABIIY FANLARNING YARATILISH TARIXI Insoniyat tarixida birinchi bo’lib, eramizdan avvalgi III-II ming yilliklarda fan bilan qohinlar shug’ullanishgan. Misr, Vavilion, Hindiston, Xitoyda ba’zi fanlar (ayniqcha astronomiya, matematika) rivojlangan. Vavilionda taxminiy ildiz chiqarish, kvadrat tenglamalarni echish usullarini bilishgan. Misrliklar quyosh kalendarini ishlab chiqib, muamolaga kiritishgan. Ular yil 365,25 kundan iboratligini birinchi bo’lib aniqlashgan. Shuningdek p sonining qiymatini, kesik piramida hajmini hisoblash formulasini va 4 uchburchak, to’rtburchak, trapetsiya va aylana yuzalarni hisoblashni ham bilganlar. Greklar bu bilimlarni ulardan olishgan. Misrda kimyoviy kasb – hunar paydo bo’ldi. Xitoyda porox va ranglash kashf etildi. Eronda metallurgiya ma’lum edi (oltita metall: temir, qo’rg’oshin, qalay, mis, kumush va oltin). Qo’rg’oshin pul zarb etishga, suv quvurlari tayyorlashga ishlatilgan. Eramizdan bir necha yuz yil ilgari greklarga simob va oyna olish usuli ma’lum edi. Lekin dastlabki fanlar faqat hayot tajribalariga mos, mazmun - mohiyati bo’yicha ham, olinishi bo’yicha ham emperik va tadbiqiy xarakterda edilar. Nazariy bilimni dastlab natural falsafa deb atalgan. HZTBK fanining antik davr – XX asr boshi oralig’idagi rivojlanish bosqichlari. Fandagi ilmiy inqiloblar. Antik natural falsafaning otasi Fales - Gretsiyada eramizdan avvalgi (e.a.) 585 yildagi quyosh tutilishini oldindan aytib berib, shon – shuhratga erishdi. Uni gidromuhandis deb atashgan, shuningdek fiziologiya, astronomiya va jug’rofiya fanlari bo’yicha qilgan ishlari bilan ham mashhurdir. Pifagor arifmetikada sonlar qatorining xossalari, geometriyada esa yassi figuralar xossalarini o’rgandi. E.a. VI asrda Empedokil nafaqat faylasuf sifatida, balkim vrach, fizik va fiziolog sifatlarida ham shuxrat qozongan. U quyoshning tutilishini, Oyning Quyosh va Yer orasidan o’tishini tushuntirdi. Yorug’likning juda katta tezlik bilan tarqalishini anglab etgan. Antik davrda matematika (e.a II asr Evklid), mexanika (e.a III asr Arximed) va astronomiya (e.a II asr Ptolemey) katta yutuqlarga erishdi. Odatda, alximiyaning tarixi eramizdan avvalgi IV asrda boshlangan deb qaraladi. Alximiklar ming yil davomida kimyoviy reaktsiya va jodugarlik yordamida falsafiy tosh hosil qilib, uning ta’sirida istalgan moddani oltinga aylantirish, qarishning oldini oladigan yoshlik eliksiri va universal eritgichni yaratish kabi muammolarni hal qilish yo’lida tinimsiz izlanish olib bordilar. Albatta bu izlanishlar besamar yakunlandi. Lekin uning asnosida buyoq, shisha, dorilar, qotishmalar turli tuman kimyoviy moddalar olish texnologiyalari yaratilganini ham qayd etish lozim. XVI – XVII asrga kelib, natural falsafa zamonaviy tabiiy bilim faniga aylandi. Fanda sodir bo’lgan haqiqiy ilmiy inqiloblar – bunga sababchi bo’ldilar.
N.Kopernik (1473 – 1543) «Samo jismlarning aylanishi to’g’risida» kitobida (1543 yil)da dunyoning an’anaviy geotsentrik modelidan voz kechib, geliotsentrik modelni ilgari surdi. Uning asosiy g’oyasi koinotning markazida Yer emas, balkim, Quyosh joylashgan, degan fikrdan iborat bo’lib, u o’sha zamon insonlarining dunyoqarashini inqilobiy tarzda o’zgarishiga olib keldi. Italiyalik faylasuf Djordono Bruno N.Kopernik g’oyalarini rivojlantirib, Koinot markazga ega emasligini, uning cheksizligi va cheksiz sondagi quyoshli sistemalardan iboratligini isbotladi. N.Kopernik nazariyasi va Djordono Bruno g’oyasining to’g’riligini italyan olimi G.Galiley tasdiqladi. U o’zi yasagan teleskop yordamida Oyning kraterlarini, Somon 5 yo’li galaktikasini hosil qiluvchi yulduzlar to’dasini, Yupiterning yo’ldoshlarini va Quyosh yuzidagi dog’larni kuzatdi. Nemis astronomi I.Kepler quyosh sistemasidagi planetalarning harakat qonunlarini ochdi. Rim cherkovi 1616 yilda N.Kopernikning kitobini «Man qilingan kitoblar» ro’yxatiga kiritdi. 1633 yilda G.Galiley ustidan Rim inkvizitsiyasining sudi bo’lib o’tdi. U rasman o’zining «yanglishgani»dan voz kechdi. Galiley va Kepler tabiat qonuni tushunchasiga mutlaqo ilmiy mazmun - mohiyat bag’ishladilar. XVII asrda matematikada inqilob sodir bo’ldi. Ingliz olimi I.N’yuton integral va differentsial hisob printsiplarini ishlab chiqdi. Bu tadqiqot matematik analiz va zamonaviy tabiiy bilimlar fanining asosi hamda bazasiga aylandi. Shu o’rinda sal oldinroq, ya’ni XVII asr o’rtalarida R.Dekart va P.Ferma tomonlaridan analitik geometriyaga asos solinganini ham eslatib o’tamiz.
Differentsial hisob - nafaqat jismlarning muvozanat vaziyatini va balkim, unda kechuvchi jarayonlarni ham matematikaviy tasvirini kuzatishga imkon yaratdi. · Ikkinchi ilmiy inqilob XVII asrning 40 yillarida frantsuz olimi Rene Dekart (1596 – 1650) uyurma nazariyasini ilgari surdi. Uning fikricha, dunyoviy fazo juda engil, doimo harakatda bo’luvchi moddalar bilan to’lgan bo’lib, ular juda katta uyurmalar hosil qilish xususiyatiga egadir. Uyurma oqimlari butun osmon jismlarini o’rab olib, ularni harakatga keltiradi. Bu nazariya (kartizm) tabiiy bilim bilan shug’ullangan barcha tadqiqotchilarga uzoq vaqt katta ta’sir ko’rsatib keldi. Nikolay Kopernik nazariyasi, daniyalik olim Tixo Bragening astronomiya bo’yicha to’plagan boy, faktli materiallari va shuning asosida I.Keplyerning planetalar harakatiga doir uchta qonunning kashf qilinishi kartizm nazariyasiga jiddiy zarba berish uchun zamin hozirladi. G.Galileyning erkin tushish hodisasiga doir tajribalari, inertsiya qonunining kashf etilishi, osmon jismlarining bevosita kuzatilishi yangi inqilobni boshlab berdi. Ikkinchi ilmiy inqilobni mashhur ingliz olimi Isaak N’yuton (1643-1727) poyoniga etkazdi. U mexanikning fundamental asosini tashkil etuvchi uchta qonunlar tizimini ishlab chiqdi. U mexanika qonunlari va gravitatsion ta’sirlashuv qonunidan foydalanib, butun olam rivojining ilmiy tasvirini sabab-oqibat konteksida ko’rsatib berdi. Natijada fizika fani mexanika timsolida mustaqil, o’sish potentsialiga ega bo’lgan evolyutsion tizim shakliga kirdi. Sinov savollari: 1. Hozirgi zamon tabiiy bilimlar konsepsiyasi fanining asosiy xususiyatlariga nimalar kiradi? 2. Ilmiy bilishning shakl va usullari nimalardan iborat? 3. Emperik va nazariy tadqiqot usullariga tushincha bering? 4. HZTBK fanining rivojlanish bosqichlari haqida nimalarni bilasiz? 5. Fanning boshqa fanlar bilan aloqasi va o’ziga xosligi haqida tushuncha bering? 6 KLASSIK MEXANIKA VA EKSPERIMENTAL TABIIY BILIMLARNING YARATILISHI · Klassik mexanikada fazo va vaqt talqini · Quyosh tizimidagi planetalar harakati uchun Kepler qonunlari · Galiley inertsiya qonunining fundamental ahamiyati · Dunyoning mexanikaviy tasviri (I. N’yuton qonunlari)
· Maydon tushunchasining yaratilishini M. Faradey qonunlari · Elektromagnit maydon uchun Maksvell ta’limoti
Fazo va vaqt dastlabki tushunchalar bo’lib, uning tub mohiyati falsafada ochilib beriladi. Fizika esa fazo va vaqtga tegishli xossa va xususiyatlarni o’rganadi. Fazo uch o’lchamli, birjinsli, uzluksiz va izotropdir.
birday sodir bo’lishini anglatadi. Izotroplilik - o’zaro ta’sirlashyotgan jismlar tizimi qandaydir burchakka burilganida ham bu fizik hodisalar jarayoniga ziyon etkazmasligini bildiradi. Klassik fizika vaqtni ham bir jinsli, uzluksiz va moddiy borliqqa bog’liq bo’lmaydi, deb hisoblaydi. Klassik fizika doirasida yuqoridagilar to’liq bajariladi. Faqat yorug’lik tezligiga yaqin tezliklar sohasida, juda katta massali jismlar atrofida va atom yadrosi dunyosida bu tasavvurlardan chetlashish sodir bo’ladi.
Zamonaviy asboblar yordamida koinotning hozircha kuzatish mumkin bo’lgan bo’lagining o’lchami 10 26 m ni tashkil etadi. Koinotning yoshi taqriban 10 – 12 milliard yoki 10 18 sek. deb baholanadi. Atom yadrosining o’lchami 10 -15
m lar chamasida. Eng katta tezlatgichlarda elementar zarrachalar strukturasi 18 10
- × m gacha o’rganiladi. Kombinatsiyalashgan radiotexnik usullardan foydalanib, beqaror elementar zarrachalarning yashash davrlarini 10 -11 sekundgacha o’lchash mumkin. Yorug’likning vakuumda tarqalish tezligi – tezlikning tabiiy chegarasi hisoblanadi. с м с м С / 10 3 / 10 998 , 2 8 8 × » × = Atomning chiziqli o’lchamlari ~ 10 -10
m ni tashkil etadi. Uni 10 -10
=1 0 A (angstrem) deb yuritiladi. Atomda elektronlarning yadro atrofidagi harakati, planetalarning Quyosh atrofidagi harakatidan butunlay ya’ni, tubdan farq qiladi.
7 N. Kepler – daniyalik astronom Tixo Bragening uzoq vaqt kuzatuvlari natijasida to’plagan materiallarni qayta ishlab, planetalarning harakat qonunlarini aniqladi. Kepler qonunlari quyidagicha ta’riflanadi: 1 - qonun: Barcha planetalar fokuslarining birida quyosh joylashgan ellipslar bo’ylab harakat qiladi. 2 - qonun: Planetaning radius vektori teng vaqtlar ichida o’zaro teng yuzalar chizadi.
3 - qonun: Planetalarning Quyosh atrofida aylanish davrlari kvadratlarining nisbatlari, ular orbitalarining katta yarim o’qlari kublarining nisbatlariga teng. const а Т а Т = = 3 2 2 2 3 1 2 1
m а T = = g p 0 2 3 2 4 Keplyerning birinchi qonuni planetalar markaziy kuchlar maydonida harakatlanishini ko’rsatsa, ikkinchi qonuni esa impul’s momentining saqlanish qonuniga asoslanadi. Inertsiya qonuni tabiatning eng buyuk va fundamental qonunlaridan biridir. U G.Galiley tomonidan kashf etilgan bo’lib, quyidagicha ta’riflanadi: Har qanday jismda o’z tezlik holatining o’zgartirilishi, ya’ni tezlanish berilishiga qarshilik ko’rsatish qobiliyati mavjud bo’lib, u shu tufayli o’zining tezlik holatini saqlashga intiladi. Inertsiya qonuni mikro, makro va mega olamlarning barchasida – doimo, birday o’rinlidir. U dinamikada N’yuton qonunlarining mantiqiy asosi hisoblanadi. Olimlar N’yuton qonunlari asosida dunyoning mexanikaviy tasvirini yaratishga intilganlar. N’yutonning birinchi qonuni: Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa (yoki ular o’zaro kompensatsiyalashsa), bu jism inertsial sanoq sistemalarida tinch turadi yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat holatida bo’ladi. Jism (yoki maydon)lar orasidagi mexanik ta’sirlashuv intensivligini miqdor va yo’nalish jihatdan xarakterlovchi vektor kattalikni kuch deb ataymiz. Kuch ta’siri ostida jism tezlanish oladi yoki o’zining shakli va o’lchamlarini o’zgartiradi (ya’ni deformatsiyalanadi). Lekin ®
tezlanishining miqdori faqat tashqi ta’sir kattaligi ( ®
- kuch)ga emas, balki jismning ichki xususiyati (m - massa)ga ham bog’liq bo’ladi. Ular orasidagi munosabatni N’yutonning ikkinchi qonuni ifodalaydi: m F а ® ® = Bu bog’lanish – ilgarilanma harakat dinamikasining asosiy qonuni hisoblanadi.
8 Jismga ta’sir etuvchi kuch dt р d dt v m d dt v d m a m F ® ® ® ® ® = = = = ) ( shakllarda ifodalanishi mumkin. Bu formula – N’yutonning ikkinchi qonunining umumlashgan holini beradi. Bunda ® ® = P v m - jismning impul’si (harakat miqdori) hisoblanadi. Ikkita jism o’zaro miqdor jihatdan teng, yo’nalish jihatdan esa teskari bo’lgan markaziy kuchlar bilan ta’sirlashadi: ® ® - = 2 , 1 1 , 2
F Bu ifoda N’yutonning uchinchi qonunini anglatadi. N’yutonning uchchala qonuni ham faqat inertsial sanoq sistemalaridagina o’rinlidir. Jismning massasi – materiyaning fundamental xossalaridan biri bo’lib, u jism uchun inertsiya hodisasida inertlik o’lchovi, gravitatsion ta’sirlashuvda esa gravitatsion zaryad vazifalarini o’taydi. Ma’lumki, 1
va
2 m massali har qanday moddiy nuqta (jism)lar orasida o’zaro tortishish (gravitatsion ta’sirlashuv) kuchi mavjud bo’lib, u N’yutonning
2 2 1 r m m G F × = bunda r – jismlar orasidagi masofa 11 10 6720 , 6 - × = G N m
2 /kg
2 - gravitatsion doimiy Buyuk olim G.Galiley barcha jismlar ayni bir gravitatsion maydonning muayyan nuqtasida birday tezlanish bilan harakatlanishini (ya’ni gravitatsion tezlanish jismning massasiga bog’liq bo’lmasligini) tajribada isbotladi. Shunga ko’ra: ï þ ï ý ü ï î ï í ì = = = 1 In Gr m m g const а Bu fundamental fizik qonunni – Galileyning umumlashgan harakat qonuni deb ataladi. Dunyoning birinchi tabiiy – ilmiy manzarasi mexanikaviy tasvir bo’lib, uning ishlash printsipi soatni eslatadi: har qanday hodisa absolyut aniq berilgan boshlang’ich shartlar asosida bir qiymatli natija sifatida hosil bo’ladi. Bu dunyoda ehtimollikka o’rin yo’q. Koinotni ulkan – buragichli o’yinchoq deb tasavvur qilish ayniqsa XVII – XVIII asrlarda avjiga chiqdi. Dunyoning mexanikaviy manzarasi quyidagi printsiplarga asoslandi: · nazariyaning amaliyotga bog’liq bo’lishi ® 2 , 1
1
2
1 ,
® F r 9 · matematikaning tadbiqi · xayoliy va amaliy eksperimentlar · natijalarni tekshirish va kritik tahlil · asosiy savol «Nima uchun?» emas balki «Qanday?» · vaqtning hech qanday o’qqa ega emasligi. Lekin XIX asrga kelib termodinamika quyidagi xulosaga keldi: «Agar dunyo ulkan mashina bo’lganida edi, uning foydali energiya zahirasi ertami yoki kechmi tugab, u to’xtab qolar edi». Shunday qilib, dunyo manzarasini uch turli ko’rinishi mavjud ekan: · Ilmiylikdan oldingi ilk manzara · Mexanik manzara · Rivojlanuvchi (evolyutsiyalanuvchi) manzara Zamonaviy dunyo manzarasi mustaqil rivojlanish printsipiga asoslanadi. Bu manzarada inson va uning fikri ishtirok etadi. Bu manzara muttasil rivojlanadi, lekin qaytmaydi. I.N’yuton davrigacha odamlar osmon jismlari ilohiy qonunlarga bo’ysunadi deb, ishonishgan. Butun olam tortishish (gravitatsion ta’sirlashuv) qonuni ochilgach, daraxtdan uzilgan olmaning pastga tushishi, Oyning Yer atrofida, Yer va boshqa planetalarning Quyosh atrofida aylanishi shu kuch ta’sirida sodir bo’luvchi – bir xil tabiatga ega bo’lgan hodisalar ekanligi ma’lum bo’ldi. Insoniyat bu qonun tufayli koinotdagi ulkan massali, ulkan masofalarda yotuvchi va ulkan o’lchamli planeta – yulduz – galaktikaga – megagalaktika kabi murakkab tizimlarning deyarli barcha parametrlarini puxta va aniq o’lchash, turli xossalarini batafsil o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldi. Aqlu- zakovatning, tafakkurning qudratini va uning tantanasini ayni shu qonunning tadbiqi, insoniyat erishgan muvoffaqiyatlar timsolida ko’rishimiz mumkin. Oy, quyosh va boshqa planetalarning massalari, ular orasidagi masofalar aniqlandi. Kosmosga sun’iy yo’ldosh chiqarildi, koinotning yoshi, chegarasi haqida aniq ma’lumotlar olindi va h.o. Astronomiya fani misli ko’rilmagan shiddat bilan rivojlandi, kosmologiya va boshqa yangi fanlar paydo bo’ldi. Natijada, koinot haqida nisbatan mukammal bo’lgan bilim yaratildi. Shu yo’lda quyosh tizimidagi planetalarning tartibotini (dispozitsiyasini) keltirib o’tamiz.
1 Merkuriy 57,9 2 Venera 108,2 3 Yer 149,6 4 Mars 227,9 5 Yupiter 778,4 6 Saturn 1427,6 7 Uran 2866,0 8 Neptun 4486,0 9 Pluton 5980 10 Uchinchi ilmiy inqilob
Nemis olimi M.Kant (1724-1804) o’zining «Umumiy tabiat tarixi va osmon nazariyasi» asarida quyosh sistemasining hosil bo’lishini tarixiy aspektda tushuntirishga intildi. Uning fikricha, Quyosh, planetalar va ularning yo’ldoshlari dunyoviy fazoni to’ldirib turuvchi changli tumanlik massalaridan yuzaga kelgan.
Frantsuz matematigi, astronomi P.Laplas (1749-1827) «Dunyo sistemasining bayoni» (1796) asarida Quyosh sistemasi gaz (atmasfera) dan tashkil topgan degan gipotezani ilgari surdi. Bu ikkala gipoteza birlashtirilib, umumlashtirilgan holda Kant – Laplasning kosmologiya gipotezasi deb yuritildi.
Frantsuz tabiatshunos olimi J. Lamark (1744-1829) o’zining «Zoologiya falsafasi» nomli asarida organik dunyoning evolyutsiya natijasida o’zgarishini tushuntirdi. Atrof muhit sharoitini o’zgarishi jonli dunyoni o’zgarishiga olib keladi. Ingliz olimi Ch.Darvin (1802-1882) o’zinig «Turlarning kelib chiqishi» degan asarida to’plangan tabiiy bilim zahirasiga asoslanib (paleontologiya, embrianologiya, o’simlik va hayvonlar jo’g’rofiyasi) biologik evolyutsiyaning manba, sabab va oqibatlarini tahlil qilib, asoslab berdi. XIX asrnig o’rtalarida botanik M.Shleydon (1804-1881) «Hamma o’simliklar
hamma jonli tabiat ham kletkalardan tuzilgan deb axborot berdi.
O’simlik va jonli tabiatning hujayralardan tuzilganligining tasdiqlanishi barcha organik dunyoning umumiyligini isbotlaydi.
Joul (1848-1889) tajribalar asosida issiqlik energiyasining mexanik ishga aylanishini isbotladi. Issiqlik miqdori va mexanik energiya orasidagi ekvivalentni hisoblab berdi. Shu paytga kelib, energiyaning saqlanish qonuni kashf etildi.
Angliyalik ximik va fizik olim Maykl Faradey (1791-1867) elektromagnit induktsiya hodisasini 1831 yilda kashf qildi. «Elektr bo’yicha eksperimental tadqiqotlar» nomli uch tomli kitobini nashr qildirdi. Faradey birinchi bo’lib, fanga «kuch chiziqlari» va «elektromagnit maydon» g’oyalarini kiritdi. Faradey g’oyani ishlab chiqdi, Dj. K. Maksvell (1831-1879) esa elektromagnetizm nazariyasini yaratib, uning tarkibiga kiruvchi qonunning integral va differentsial shakllarini yozib berdi. Bu yuqorida keltirilgan ilmiy kashfiyotlar uchinchi ilmiy inqilobning sodir bo’lishiga olib keldi. Sinov savollari: 1. Klassik fizika va eksperimental tabiiy bilimlarning rivojlanishi to’g’risida tushintiring? 2. Klassik mexanikada fazo va vaqt talqini haqida nimalar bilasiz? 3. Kepler qonunlari haqida tushincha bering? 4. N’yuton qonunlarining yaratilishi va ularning klassik mexanikadagi o’rni to’g’risida ma’lumotlar keltiring? 5. Galileyning umumlashgan harakat qonuni qanday ifodalanadi? 6. Dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasi to’g’risida nimalar bilasiz? 7. HZTBKning yuzaga kelishda ilmiy inqiloblarning ahamiyati haqida tushintiring? 11 Download 321.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|