Fotogrammetriya fanining maqsadi va vazifasi

Fotogrammetriya
Fotogrammetriya so'zi grekcha so'zdan olingan bo'lib foto-yorug'lik, gramma-yozuv, metrio-o'lchayman degan maʻnoni bildiradi.
Fotogrammetriya ilm fanning geodeziya, astronomiya, harbiy muxandislik ishlarida, arxitekturada, qurilishda, geografiya, kosmik tadqiqotlarda va boshqa soxalarida qo'llaniladi.
Fotogrammetriya fani kichik maydonlarni sʻyomka qilishdan tortib to kosmik kemalardan va sunʻiy yo'ldoshlar yordamida planetani o'rganishgacha bo'lgan masofani bosib o'tdi.
Masofadan zondlash – tadqiq qilinayotgan obyekt, maydon yoki hodisa bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqada bo‘lmagan asbob – uskuna yordamida olingan axborotlarni tahlil qilish orqali erishilgan ma’lumotlar haqidagi fandir. Mana shu so‘zlarni o‘qish mobaynida siz masofadan zondlashni ishlatmoqdasiz. Sizning ko‘zlaringiz sahifadan qaytgan yorug‘likni sezuvchi sensor vazifasini bajarmoqda, ko‘zlaringiz qabul qilayotgan “ma’lumotlar” sahifadagi qorong‘u va yorug‘ joylardan qaytayotgan yorug‘lik miqdoriga muvofiq keluvchi impulslardan iborat. Ushbu ma’lumotlarni sizning aqliy kompyuteringiz tahlil qiladi yoki tushunadi va bu esa sizga sahifadagi harflar yig‘indisidan tashkil topgan so‘zlarni tushuntirish imkonini beradi. Shuningdek, so‘zlar gaplarni shakllantiradi va siz gaplarda namoyon etilayotgan ma’lumotlarni anglaysiz.
“Masofadan zondlash” inglizcha “Remote Sensing” so‘zlaridan olingan bo‘lib, “Remote” masofadan yoki uzoqdan, “Sensing” ma’lumot olmoq yoki kuzatmoq degan ma’noni anglatadi. Masofadan zondlash masofadan turib obyektlar to‘g‘risida ma’lumotlar olish ma’nosini anglatadi.

FOTOGRAMMETRIYA FANINING MAQSADI VA VAZIFASI
1.1 Fotogrammetriya faninining rivojlanish yo'nalishlari
Fotogrammetriya so zi vunoncha bo'lib foto-yorug lik. gramma-
yozuv. metrio-o'Ichayman degan ma noni bildiradi.
"Fotogrammetriya" fani ver vuzasini samolvot voki kosmik
apparatlarga o' rnatilgan fotoapparatlar yordamida olingan suratlardan
foydalanib plan. karta tuzish usullarini o'rgatadi.
Fotogrammetriva geodeziya. astronomiya. harbiy muhandislik.
arxitektura. qurilish, geografiva. kosmik ladqiqotlar va boshga soha-
larda go llaniladi.
Fotogrammetriva fani kichik maydonlarni suratga olishdan tortib
to kosmik kemalardan va sun iy yo'Idoshlar yordamida sayyorani
o'rganishgacha bo' lgan masofani bosib o'tdi.
Aerosuratlardan foydalanib karta tuzish birinchi marta. XIX asrning
oxirida B.B.Golisin tomonidan amalga oshirilgan. Aerosuratlardan
xalq xo'jaligini rivojlantirishda keng foydalaniladi. Aerosuratda
ob'ektlar to'liq va aniq tasvirlanadi. Acrosuratlardan foydalanib
yugori aniqlikda turli masshtablarda plan va karta tuzish mumkin.
"Fotogrammetriya* fanini rivoilantirishda, acrosuratlarni gisga vaqt
ichida qayta ishlab chiqish bo vicha ko pgina olimlar tomonidan yara-
tilgan fotogrammetrik asboblar muhim ahamivat kasb etadi.
1926 yilda N.G.Kell tomonidan aerosuratlarni orientirlash bo'yi-
cha masalani vechish usuli varatildi. 1928 vili prof. A.S.Skiridov
tomonidan aerosuratlarni o'zaro orientirlash usuli va fazoviy foto-
triangulyatsiya usuli yaratildi. 1934 vil prof. F.V.Drobishev tomo-
nidan stereometr yaratildi. Bu davrda professor A.N.Lobanov to-
monidan fotogrammetriyaning nazariy va amaliy masalalari bo yicha
ko'plab ilmiy izlanishlar olib borildi. 1952 vili prof. Romanovskiy
tomonidan yangi tipdagi stereoproyektor yaratildi. Bu turli o Icham.
turli kesim balandligida topografik planlar tayyorlash imkonini berdi.
1960 vili prof. F.V.Drobishev tomonidan stereofotogrammetrik asbob-
stercograf CAga yangilik kiritilib stereograf CLI-I yaratildi.

Hozirgi vaqtda kosmik syomka materiallaridan foydalanish keng

largalgan. Kosmik s'yomka materiallaridan o rganilavougan ob'chi
lo'g'risida operativ ma lumotlar olish va massus kartogralivani
inzishda go llaniladi. "Fotogrammetriya" fani ob'elt to'g'risidagi
ma 'lumotni aerosuratda tasvirlagan ob'ektning shakli. O’lchami. joylashishiga kora aniglaydi. Aeros yomka aerosurat materiallarini
ishlab chigish metodi va hosil qilinadigan mahsulot turiga ko'ra uch
turga bo'ladi.
1. Konturli aeros yomka. Bunda suratga olinadigan maydon bo' y icha
o'/uro parallel bo' lgan marshrutlar tanlanadi. Ushbu s'yomkada ma lum
vift oralig*ida aerosuratlarni bir-birini goplashi va belgilangan goplanish
foizidan oshmasligi hisobga olinadi. Hosil bo lgan aerosurat fotografik
plan hisoblanmavdi. Bunga sabab suratni deformatsiyasi, giya uchish va
Joy relyefi va boshga omillar ta sir qiladi. Fotoplan hosil qilish uchun
nerosuratlar bir xil masshtabga keltiriladi ya'ni transformatsivalanadi.
2. Kombinirlashgan aeros yomka. Bunda konturli s'yomka va
menzula s'yomkasi birgalikda olib boriladi.
3. Stereotopografik s'yomka. Ushbu s'yomkada bir-birini goplovchi
nerosuratlarni kameral ishlab chigish. universal yoki differensial usulida bajariladi.
Fotogrammetriyani rivojlanishi aerosuratlarni deshifrlashni takomillashtirdi hamda topografik va maxsus kartalarni tuzishni yengillashtirdi. Yaqin vaqtlargacha aerosuratlar hizatish orqali deshifrlangan
bo 'lsa hozirgi vagtda kameral deshifrlash usuliga e'tibor qaratilmoqda.
Bunda maxsus avtomatlashtirilgan asboblardan fovdalaniladi.
Hozirgi vaqtda fotogrammetriy a uchta yo' nalishda rivojlanmoqda.
Birinchisi, suratlar yordamida yer yuzasi kartasini tuzish; ikkinchisi.
linning turli sohalaridagi masalalarni yechish; uchinchisi, bu kosmik
upparatlarga o'rnatilgan o'lchovchi va suratga oluvchi uskunalar
yordamida yer to 'g'risida ma lumotlar olish.
Hukumat garorlarini bajarishda
fotogrammetrik ishlarni ahamivati.
O*zbekiston Respublikasi «Yergeodezkadastr» davlat qo mitasi (i)-
monidan ver tuzish, davlat yer kadastrini yuritish uchun respuhliki.
viloyat. tumanlar. massivlar va fermer xo jaliklarini zamonaviy elek-
tron ragamli kartalar bilan ta minlash vazifasi belgilab goyilgan
bo'lib qo mita tizimidagi bir gator korxona va tashkilotlar bilan bir-
galikda «O*zdaverloyiha» instituti tarkibidagi «Geoinformkadastr»
Davlat unitar Korxonasi tomonidan ham zamonaviv elektron ragamli
kartalar yaratish va bu boradagi mavjud yangi dasturlarni vanada
takomillashtirish ustida ishlar olib borilmoqda.
Yertuzish. davlat yer kadastrini yuritishda foydalaniladigan kartalar
2000 vilgacha an 'anaviy uslubda. ya'ni kartalar qo'lda chizilib. yer
maydonlari hisoblab kelinardi.
2000-yildan boshlab zamonaviy elektron ragamli kartalarni chizish
va ver maydonlarini hisoblash ishlari to lig kompyuterlashtirilib. av-
tomatlashtirilgan tizimda kartalar yaratish vo'lga go yildi. Yangi
texnologivalarni qo llash natijasida elektron ragamli kartalardan fov-
dalanish imkoniyatining mavjudligi. an'anaviy usulga nisbatan afzal-
ligini isbotladi
2007-vil mobaynida respublika bo vicha 20 ta tumanda elektron
ragamli qishloq xo'jalik kartalari varatildi.
Yer tuzish va davlat ver kadastri maqsadlari uchun elektron ragamli
kartalarni yaratishda geografik axborot tizimi (GAT) texnologiyasini
qo llash asosiy o'rinni egallaydi. Elektron ragamli kartalarni yaratish
bir gator afzalliklarga ega.
Yer kadastri maqsadlari uchun yugori aniqlikdagi kartalarni ishlab
chiqish. yer egalari. yerdan foydalanuvchilar va ijarachilarni turli
masshtabdagi elektron raqamli kartalar bilan ta minlash. karta varatish
jarayonining eski uslubga nisbatan tezkor. ma lumotlarni solishtirish
imkonivati maviudligi. igtisodiv jihatdan afzalligi va vagtning teja-
lishini elektron kartani afzalligi sifatida ko rsatish mumkin.
Elektron rayamli kartalardan salq xo jaligining turli sohalaridagi
korxona va tashkilotlar yerlarni ro yxatdan o'tkazishda. tuproq
kartasini tuzishda. xo jalik (massiv) yerlaridan foydalanuvchilar va
kadastr kartasini tuzishda. ver monitoringini o'tkazishda. ekinlarning
turlari bo'yicha yer maydonlariga joylashtirishda foydalanishlari
mumkin.
Fotogrammetriya fanini boshqa fanlar bilan asloqusi
/amonaviy fotogrammetriva texnikaviy fan bo'lib fizikia. male•
matika radioelektronika, hisoblash texnikasi, fotograliya. geoderiya.
topografiya. kartografiya fanlari bilan bog liq.
Fizika fani yutuqlari asosida zamonaviy ob'ektivlar vil suralgi
oluvchi uskunalar yaratildi.
Kosmik geodeziya, elektronika, radioelektronika, hisoblash texni-
kasi yutuqlari asosida kosmik kemalarning uchishini nazorat qilish.
sensorlarni yaratilishi. ragamli tasvirlarni hosil gilish. suratga olish
vagtida suratning holatini aniglash uskunalarini yaratilish, ma'l-
motlarni ishlab chigish va saqlash avtomatlashtirildi.
Kimyo fanining yutuqlari asosida oq-gora va rangli fotomateriallar
yaratildi. Matematika fani, fotogrammetriya fani nazariyasini ishlab
chiqishda, amaliy masalalarni vechishda qo'l keldi.
Astronomiya. geodeziya fanlarining ma lum bo'lgan usullari topo-
grafik kartalar tuzishda suratlarni tayanch nugtalar bilan ta minlashda
kerak bo' ladi.
Fotosuratlar vordamida plan va kartalar tuzishda, ularni rasmi-
lashtirishda kartografiya yutuqlaridan foydalaniladi.