Foydali qazilma konlarini gеologik iqtisodiy baholash Фойдали қазилма конларини баҳолаш тамойиллари

Умумий ва нисбий капитал киритмалар. Конларни баҳолашда капитал киритмалар ҳажми тоғ-кон саноат корхоналарини қуришда муҳим хал қилувчи омиллардан бири ҳисобланади. Кўпинча кўплаб йирик, мамлакат иқтисодиёти учун керакли юқори рентабелли конлар учун жалб қилинади. Капитал киритмалар ҳажми ҳомашё таннарҳига, эксплуатацион ҳаражатлар даражасига, коннинг ишга тушириш муддатига ва бошқаларга катта таъсир кўрсатади.
Капитал киритмаларни икки қисмга бўлиш мумкин: ишлаб чиқариш корхонаси қурилишига ва унда ишловчилар учун яратиладиган уй-жой-маданий-маиший шароитларга йўналтирилган капитал киритмалар. Саноат қурилишига, тоғ-кон ишларга, тоғ қурилмаларига, транспорт воситаларига йўналтирилган капитал ҳаражатлар қазиб олиш ёки бойитиш ҳисобига қопланади ва “амортизация” банди бўйича маъдан қазиб олиш, концентрат ишлаб чиқариш ёки металл олиш таннархига киритилади.
Уй-жой-коммунал ва маъданий-маиший қурилишлар учун коммунал ҳаражатлар алоҳида тартибда қопланади(жумладан, уй-жой фонди, хонадон учун тўловлар) ва маҳсулот таннарҳига киритилмайди.
Албатта, конларни баҳолашда саноат мақсадларига йўналтирилган капитал ҳаражатлар асосий қизиқиш уйғотади. Шунга қарамасдан, қиёслаш учун айниқса, ноқулай географик-иқтисодий ва транспорт шароитларга эга бўлган конларда уй-жой, коммунал қурилишларни амалга ошириш ва участкаларни ободонлаштириш учун сарфланадиган ҳаражатларни ҳисобга олиш лозим.
Тоғ-кон корхоналарини қуриш ҳар доим маълум бир ер майдонларини иншоотлар қурилиши, йўллар ўтказилиши натижасида банд этилишига, қишлоқ хўжлик ерларини, ўрмонларни ва х.к бузилишига олиб келади. Шунинг учункорхоналарни қуриш лойиҳаларида уларни тиклаш ишлари кўзда тутилиши лозим. Атроф-муҳитни муҳофаза қилишга сарфланадиган ҳаражатларни ҳам капитал киритмалар ҳисобига амалга ошириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Саноат мақсадларига йўналтирилган капитал киритмаларга тадқиқот ва тайёргарлик ишларига, бино ва иншоотлар қурилишига(шахталар, бойитиш фабрикалари, баъзан металларни қайта ишловчи заводлар, энергия хўжаликлари ва х.к.), тоғ-кон ишларга, ускуналар сотиб олиш ва уларни мантаж қилишга, транспорт воситаларига, инструментларга, инвентарларга ва бошқаларга сарфланадиган ҳаражатлар ҳам киради. Ускуналарга сарфланадиган ҳаражатлар прейскурант бўйича ҳисобланади.
Конларни баҳолашда нафақат умумий, балки нисбий капитал киритиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. У қуйидаги формула ёрдамида ифодаланади:
К_нис.
Бу ерда: K_умум.- умумий капитал киритма;
А_йил – корхонанинг йилик ишлаб чиқариш қуввати;
Нисбий капитал киритмалар маъдан, концентрат ёки фойдали компонент бўйича аниқланиши мумкин.
Тури жиҳатдан бир ҳил бўлган минерал ҳомашё маъданларининг сифати турли маъданли конларда турлича бўлади. Капитал киритма самарадорлигини қиёслаш учун нисбий капитал киритма руда бўйича эмас, балки стандарт маҳсулот бўйича(стандарт, сифат, концентрат, металл, шартли ёнилғи ва х.к. бўйича) аниқлаш лозим.
1 тонна маҳсулот концентратига нисбий капитал киритиш қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

Бу ерда: К_уд.к. ва К_уд.к – 1тонна маҳсулот концентрати ва 1тонна рудага тўғри келадиган нисбий капитал киритма;
С_к ва С_р – концентратга ва рудага тўғри келадиган фойдали компонентлар миқдори;
К_р – ифлосланиш коэффиценти;
К_и – фойдали компонентнинг ажратиб олиш коэффиценти.