Fundamental va elementar zarrachalar

8.Molekulalarning elektr xususiyatlari.
Moddalarning elektr xususiyati asosida ularning musbat va manfiy zaryadlangan
zarrachalardan tashkil topganligi yotadi. Hamma atomlar va molekulalar ionlanish qobiloyatiga ega. Ionlanish potinsiali deb normal holatda turgan elektroneytral atomdan bitta (birinchi) elektronni uzib chiqib ketish uchun kerak bo`lgan va elektron voltlar (eV) da o`lchanadigan energiyaga aytiladi. Metallarning ionlanish potensiali metallmaslarnikidan kichik bo`ladi. Shuning uchun ular kuchli
qaytaruvchilar xisoblanadilar. Atomlar manfiy zaryadlangan holga ham o`tishi mumkin. Buning uchun ular o`zlariga bitta ortiqcha elektronni qo`shib olishlari kerak. Shunday jarayon vaqtida ajralib chiqadigan energiyaga ushbu atomning elektronga moyilligi deyiladi. Biror elementning atomi uchun bu ikki katalikning yig`indisi elektromanfiylik deyiladi va u x harfi orqali ifodalanadi. Ionlanishi amalgam oshirishning qator usullari malum. Termik ionlanish, elektr maydon tasirida va elektron to`qnashishi tufayli ionlanish, fotoionlashish va boshqalar. Molekulalarning qutblanuvchanligi. Agar elektr kondensator ilastinkalari orasiga biror dielektrik kiritilsa, ilastikalarning elektr sig`imi 3 marta ortadi. C=EC0 E(havo)=1, E(He)=1.05, E(H2O)=79.5 E (HCN)=95.0 va h.k. Kondensator plastikalari o`rtasida vakuum bo`lganida (E=1) maydon kuchlanishligi Eo deylik. Bunda maydon kuchlanishligi Eo moddaning ushbu maydon tasirida qutublanishi P xisobiga kamayadi va bu kamayish dielektriklar nazariyasiga binoan 4 n P ni tashkil qiladi. Shuning uchun tanlab olingan molekulaga tasir qilayotgan effektiv. Qutblanmagan molekulalarda bolsa, dipol momenti =0 boladi. Birikmalarda dipol momenti ortgan sari ular ion boglanishli birikmalarga yaqinlashadi.Dipol momenti vektor kattalikdir. Agar molekulada bir qancha qutbli boglanish bolsa, u holda molekulaning umumiy dipoli alohida olingan boglanishlar dipollarining vektor yigindisiga teng boladi.

9. Atom yadrosining tuzilishi haqidagi hozirgi zamon talimoti.
Elementar zarracha (boshqa nomlari:fundamental zarracha, elementar zarra) parchalanishi mumkin boʻlmagan yoki parchalana olishi isbot etilmagan zarrachadir. Standart modelda kvark, lepton va kalibr bozonlar elementar zarracha, deb koʻriladi.
Oʻtmishda adronlar (masalan, proton va neytron) va hatto atomlar elementar zarracha, deb hisoblangan; biroq keyinchalik ularning kichikroq zarrachalardan tashkil topgani ayon boʻldi. XX asrda elementar zarrachalar nazariyasiga kvant tushunchasi kiritildi; bu tushuncha elektromagnetizmda inqilob yasab, kvant mexanikasi sohasi yaratilishiga sabab boʻldi. Dastlabki maʼnosiga koʻra, Elementar zarracha materiya tuzilishining boshlangʻich boʻlinmas elementlaridir. Elementar zarrachadan birinchi boʻlib manfiy elementar elektr zaryadli elektron (ye~) kashf qilingan (J. Tomson, 1897). 1919-yilda E. Rezerford (atom yadrosidan urib chiqarilayotgan zarralarni oʻrganishda) musbat zaryadli va elektron massasiga qaraganda 1840-marta katta massali proton 0)ni kashf qildi. Ingliz fizigi J. Chedvik zarralarning berilliy bilan oʻzaro taʼsirini oʻrganishda neytral zarra — neytron (p) ni kashf qidsi (1932). Neytronning massasi protonning massasiga juda yaqin. Bu uchta zarra (elektron, proton va neytron) atom tuzilishida qatnashadi. Hozirgi paytda maʼlumki, boʻlinmas Elementar zarracha hisoblangan proton va neytron murakkab tarkibiy tuzilishga ega1900-yilda M. Plank mutlaq qora jism nurlanishi energiyasidan kvantlangan deb foton tushunchasiga asos soldi. Keyinchalik A. Eynshteyn elektromagnit nurlanish fotonlar tarzida yuz berib, muhitda tarqaladi va yutiladi deb fotonning hozirgi zamon tushunchasini yaratdi. Fotonlarning mavjudligi R.Milliken (1912—15) va R.R. Kompton (1922) oʻtkazgan tajribalarda tasdiqlandi. P. Dirak oʻzi yaratgan elektronning relyativistik nazariyasidagi (1928—31) harakat tenglamasining simmetriyasiga asoslanib, massasi elektron massasiga teng, lekin musbat zaryadli zarra — pozitron (ye+) ning tabiatda mavjudligini nazariy ochgan