G. A. Ergasheva Kichik yoshdagi bolalarni
Download 28.76 Kb. Pdf ko'rish
|
2021-2-сон
|
Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2021 йил №2)
ISSN 2181-1709 (P) 132 Education and innovative research 2021 y. №2 uzviy qismi. Jamiyatdagi jismoniy madaniyat ahvolini bildiruvchi ko‘rsatkichlardan biri. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari: jismoniy mashg‘ulotlar, organizmni chiniqgirish, mehnat va turmush gigiyenasi. Bunday t. aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya bilan qo‘shib olib boriladi. Ibtidoiy davrdan boshlab jismoniy tarbiyaga alohida e’tibor qaratilgan. Dastlab u jismoniy mashqlar, turli o‘yinlar, mehnat jarayonlari, ovchilik, harbiy harakatlarga o‘xshatilgan musobaqalar va sinovlar shaklida mavjud bo‘lgan, turli marosimlarni aks ettirgan. Keyinchalik yoshlarni qilichbozlik, chavandozlik, kamondan otish, yakkama-yakka kurash mahoratga o‘rgatish jamiyatning asosiy vazifalaridan biriga aylana borgan. Uyg‘onish davrida jismoniy tarbiyaga e’tibor yanada kuchaydi. Gumanistlar jismoniy tarbiyani o‘quv dasturiga kiritishga uringanlar. Badan tarbiyaga o‘rta asrlarda Yevropada oilaviy tarbiya va maktabdagi pedagogik jarayonning muhim qismi sifatida qarala boshlandi. J. J. Ruso «Emil yoki Tarbiya to‘g‘risida» deb atalgan pedagogik risolasida jismoniy tarbiyaning bolalarning aqliy kamoloti va mehnat tarbiyasidagi ahamiyatini ta’kidlagan. 18-a. da, asosan, Russo g‘oyalari ta’sirida Germaniyada paydo bo‘lgan «insonparvarlik va yaxshi xulq maktablari» — filantropinlar jismoniy tarbiyaning shakl va uslublarining takomillashuviga olib keladi. Gimnastka mashqlari maktab dasturlaridan mustahkam o‘rin oladi. 19-a. oxiri va 20-a. boshida Fransiya, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda jismoniy tarbiyaning milliy tizimlari tarkib topdi. O’zbekistonda jismoniy tarbiyaga juda qadimdan salomatlikni mustahkamlashning asosiy vositasi deb qaralgan. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti turk» asarida 100 dan ziyod xalq o‘yinlari to‘g‘risida ma’lumot berilgan. «Alpomish» o‘zbek xalq qahramonlik dostoni, Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin», Zayniddin Vosifiyning «Badoye ul- vaqoye» («Nodir voqealar»), Boburning «Boburnoma» asari va boshqa(lar) da jismoniy, jangovar mashqlar, kuchlilik bahs-munozaralarining xilma-xil namunalaridan hikoya qilinadi. Jismoniy tarbiyaning keng tarmoqli tizimi: oilviy-maktabgacha davr (chakaloqlikdan boshlab bog‘cha yoshidagi), maktab yoshi, o‘rta maxsus va oliy ta’lim davri hamda katta yoshdagi (erkak va ayollar) badan tarbiyasini o‘z ichiga oladi. O’zbekistonda umumta’lim maktablaridagi jismoniy tarbiya pedagogik jarayon hisoblanib, uning darslari, sport seksiyalaridagi mashg‘ulotlar orqali amalga oshiriladi. «Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun jismoniy tarbiyadan davlat ta’limi standarti» bo‘yicha 1-9-sinflada haftasiga 2 soatdan jismoniy tarbiya darslari joriy etilgan. O’quvchi-yoshlar o‘rtasida jismoniy tarbiyani yanada ommalashtirish va ularning salomatligini mustahkamlash maqsadida 1999 y. da maxsus test sinovlari ishlab chiqildi. Mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirganlar uchun 3 darajali «Alpomish» Образование и инновационные исследования (2021 год №2) ISSN 2181-1717 (E) http://interscience.uz 133 va «Barchinoy» nishonlari ta’sis etildi. Shuningdek, maktab o‘quvchilari uchun «Umid nihollari», litsey-kollej o‘quvchilari uchun «Barkamol avlod», oliy o‘quv yurti talabalari uchun «Universiada» ommaviy musobaqalarini har 2 y. da o‘tkazish yo‘lga qo‘yildi. Xalq o‘yinlari va ommaviy sport turlari bo‘yicha har 2 y. da «Alpomish o‘yinlari» festivali hamda «To‘maris o‘yinlari» o‘tkazib kelinadi. Jismoniy tarbiyaning asosiy elementlari: jismoniy mashqlar, ulardagi komplekslar va musobaqalar, tanani qattiqlashtirishi, kasbiy salomatlik, faol motorli turizm, jismoniy mehnat aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan odamlar uchun ochiq mashg‘ulot shakli. Jamiyatda jismoniy madaniyat, odamlar mulki bo‘lib, «ma’naviy boylik, axloqiy poklik va jismoniy barkamollikni uyg‘unlashtirgan yangi insonni tarbiyalashning» muhim vositasidir. Bu odamlarning ijtimoiy va mehnat faolligini oshirishga, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga, jismoniy madaniyat harakati jismoniy va sport sohasidagi davlat va jamoat tashkilotlarining ko‘p tomonlama faoliyatiga tayanadi. Odamlarning jismoniy madaniyati uning tarixining bir qismidir. Uning shakllanishi, keyingi rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishiga, uning davlatchiligiga va jamiyatning siyosiy va ma’naviy hayotiga ta’sir ko‘rsatadigan bir xil tarixiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Jismoniy madaniyat tushunchasi, shubhasiz, odamlarning ongi, iste’dodi, tikuvchilik buyumlari tomonidan yaratilgan barcha narsalar, uning ma’naviy mohiyatini, dunyoga, tabiatga, odamga va inson munosabatlariga bo‘lgan munosabatni aks ettiradigan barcha narsalarni o‘z ichiga oladi. So‘nggi yillarda jismoniy madaniyat nafaqat mustaqil ijtimoiy hodisa, balki shaxsiyatning barqaror sifati sifatida tilga olinishi bejiz emas. Shunga qaramay, insonning jismoniy madaniyat fenomeni to‘liq o‘rganilmagan, garchi ong va tana madaniyati muammolari qadimgi tsivilizatsiya davrida ham ko‘tarilgan. Umumiy madaniyat fenomeni sifatida jismoniy madaniyat o‘ziga xosdir. Aynan u inson rivojlanishidagi ijtimoiy va biologik uyg‘unlikni ta’minlovchi tabiiy ko‘prikdir. Bundan tashqari, bu insonda shakllanadigan madaniyatning eng birinchi va asosiy turi. O’ziga xos dualizm bilan jismoniy madaniyat tananing holatiga, psixikaga va insonning holatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tarixan jismoniy madaniyat, birinchi navbatda, yosh avlodni va katta yoshdagi aholini mehnatga to‘liq tayyorlashga jamiyatning amaliy ehtiyojlari ta’siri ostida rivojlandi. Shu bilan birga, ta’lim va tarbiya tizimlarining shakllanishi bilan jismoniy madaniyat vosita ko‘nikmalarini shakllantirishning asosiy omiliga aylandi. Jismoniy madaniyat mohiyatini anglashning sifat jihatidan yangi bosqichi uning intellektual, axloqiy va estetik tarbiyaning samarali vositasi sifatida insonning ma’naviy sohasiga ta’siri bilan bog‘liq. Va agar jismoniy |
