G. M. Andreyeva ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya soxasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi psixologimi, faylasufmi yoki sotsiologimi, uning ushbu fan predmetiga

Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish
Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti va vazifalari
Ijtimoiy psixologiya juda kadimiy va shuning bilan birga u o‘ta navkiron fandir. Uning kadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining kadimiy ildizlari bilan belgilanadi. Ular aslini olib Karaganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning va tafakkurning xosilasi ekanligi bilan e’tirof etilsa, ijtimoiy psixologiya o‘z uslubiyati, predmeti va fanlar tizimida tutgan o‘rnining yangiligi insoniyat tarakkiyotining eng yangi davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan tavsiflanadi. Darxakikat, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida suz borar ekan, uning rasman e’tirof etilishi 1908 yil deyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V.Makdugall o‘zining “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobini, amerikalik sotsiolog E.Ross esa “Ijtimoiy psixologiya” deb nomlangak kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta aloxida fan - ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning predmetiga ta’rif berildi. Ikkala muallif xam - biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bulishiga karamay, bu fanning asosiy predmeti ijtimoiy tarakkiyot xamda psixik tarakkiyot konuniyatlarini uyg‘unlikda o‘rganishdir, degan umumiy xulosaga kelishgan. Tug‘ri, mazkur mualliflarning xar xil fan soxasining vakili ekanligi, ularning ijtimoiy-psixologik xodisalar tabiatini yoritishga nisbatan uziga xos karashlarining mavjudligi va bunday yondashuv to xozirgacha davom etayotganligiga asos buldi. Rus olimasi G.M.Andreyeva ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya soxasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi - psixologimi, faylasufmi yoki sotsiologimi, uning ushbu fan predmetiga yondashuvida uz aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bo‘lsa, ijtimoiy konuniyatlarni avval boshdan jamiyatdagi an’analar va umumiy koidalar tilida tushuntirishga intilsa, psixolog - konkret olingan shaxs psixologiyasining konuniyatlarini umumjamiyat xonun-xoidalariga tatbiq etishga xarakat xiladi. Nima bo‘lganda xam, shuni asosli tarzda e’tirof etish zarurki, ijtimoiy psixologiyaning aloxida fan bo‘lib ajralib chixishiga sabab bo‘lgan ilmiy manbalar ikki fan - psixologiya va sotsiologiya fanlarining erishgan yutuklari va xar kaysisining doirasida ma’lum muammolarning yechilishi uchun yana qushimcha aloxida fanning bulishi lozimligini tan olish tufayli yuzaga keldi. Shuning uchun xam uzok yillar mobaynida ijtimoiy psixologiya soxasida tadxikotlar olib borayotgan olim yoki izlanuvchining kimligiga qarab, izlanishlarning natijalarida u yoki bu yondashuv - psixologik yoki sotsiologik yondashuvning ustuvorligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Demak, bu fanning tugilishi, o‘z predmeti soxasini anixlab olishiga sabab bo‘lgan sotsiologiya va psixologiya fanlari, G.M. Andreva ta’riflagandek, aslida uning “ota - onalaridir”. Umumiy xolda, xozirgi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmetini quyidagicha ta’riflash mumkin: ijtimoiy psixologiya - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda xosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tikodlar, g‘oyalar, xss-tuyg‘ular, kechinmalar, turli xulq- atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fan, shaxs va jamiyat uzaro boglitsligida sodir buladigan psixologik xodisalarnы tahlil etuvchi ilmiy yunalishdir. Demak, xar bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalariga rioya kilgan xolda o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning ta’sirida xosil bo‘ladigan xodisalarning psixologik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib beri ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifasidir. Shu kabi umumiy ta’riflardan yana biri - ijtimoiy psixologiya turli ijtimoiy vaziyatlarda ruy beradigan ijtimoiy mulokotning murakkab shakl va mexanizmlarini urganuvchi fandir.
Shuni mamnuniyat bilan e’tirof etish joizki, Uzbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida Respublikamiz Prezidenta Islom Karimov oliy ta’limni islox kilishda va malakali kadrlarni tayyorlashda ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida aloxida o‘rni borligiga jamoatchilik dikxatini qaratdi. Darxaxixat, yetuk kadr bo‘lish uchun shaxs nafakat o‘z iktidori, bilimi va saviyasini oshirishi zarur, balki jamiyatda turlicha ijtimoiy munosabatlar tizimiga tayyor bo‘lmog‘i, ijtimoiy faoliyatni boshkarishning, odamlar bilan turli jamoalarda ishlash, xodimlar faoliyatini muvofiklashtirishga oid ilmiy konuniyatlar va koidalarni mukammal egallamohi zarur. Boshkaruv, marketing va menejment, ta’lim va tarbiya soxalarida, ayniksa inson omili va uni boshkarishning psixologik tizimini bilishi - jamiyatda soglom insoniy munosabatlarni shakllantirish orkali uni kamol toptirish yulidir. Shuning uchun bugungi kunda yurtboshimiz ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya va umuman ijtimoiy faoliyat bilan shugullanuvchi fanlarning asosiy vazifasi - barkamol avlod tarbiyasini ta’minlovchi barcha ma’naviy, ruxiy va insoniy munosabatlar moxiyatini tahlil kilish, ularni boshkarishning eng samarali usullarini xayotga tatbix etishdir. Bu o‘rinda, ayniksa, ijtimoiy tafakkurning, yangicha dunyokarash va munosabatlarning shakllanishini, insonning o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etishning mexanizmlarini o‘rganish eng dolzarb masalalardandir. Chunki mamlakatimizning birinchi Prezidenti Islom Karimov mustakillikka erishish busag‘asidayok, “respublikada vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy va sotsial- psixologik vaziyat bizni juda tashvishlantirmoqda” deb, bu vaziyatni barkarorlashtirish uchun ijtimoiy psixologik omillar- ni o‘rganish, taxlil kilish va amaliy choralar ko‘rishga jamoatchilikning dikkatini tortgan edilar. Lekin ming afsuski, u paytda ijtimoiy psixologiya fan sifatida xali yurtimizda rivojlanmagan, bu soxada fundamental va amaliy ilmiy tadkikotlar o‘tkazuvchi markazlar mavjud emas edi. Fakat mustakillikka erishganimizdan keyingina mamlakatimizda ilm- fan tarakkiyoti uchun yaratilgan shart-sharoitlar bu fan xam shakllanish pallasiga o‘tdi. Ijtimoiy psixologiya aloxida fan sifatida nafakat bo‘lgusi psixologlar xamda pedagoglarga, balki xalk xo‘jaligining turli tarmokdari uchun malakali, oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlovchi oliy ukuv yurtlarida xam o‘qitilmoqda. Birinchidan, uning asosiy yunalishi kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasini o‘rganishdan iboratdir. Xar bir shaxs xamisha ma’lum ijtimoiy guruxdar doirasida faoliyat kursatadi. Bu uning oilasi, mexnat jamoasi, ko‘cha-kuydagi norasmiy guruhdagi do‘stlari davrasi, o‘kuv jamoasi, sinf, auditoriya, boshkaruv muassasalari va xokazo. Shaxsning yakka va turli guruxlar doirasida o‘zini tutishi, xulk-atvori, mavqeyi, unga o‘ziga xos guruxiy ta’sirlar, guruxdagi shaxslararo moslik, liderlik, guruxiy tazyikka beriluvchanlik kabi kator xodisalar aslida usha guruxlarni boshkarish, sog‘lom o‘zaro munosabatlar sharoitini yaratish - bu odamlarni samarali o‘zaro mulokotga o‘rgatishning zaruriyatidir. Boshsaruv psixologiyasi ijtimoiy psixologiyadan ajralib chikkan tatbikiy soxa bo‘lib, u xozirgi kunda xalq xo‘jaligining turli tarmoklarida insonlar faoliyatini boshkarish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolarni, guruxiy xamda guruxlararo mulokotni samarali tashkil etish va birgalikdag i faoliyatni takomillashtirish mexanizmlarini o‘rganadi.

Demak, bu urinda ijtimoiy psixologiyaning shaxe tarbiyasi- dagi urni va roli kattadir. Yurtimiz Uzbekistonda bu masala xamisha dolzarb axamiyat kasb etganligini bilamiz. Davlatimiz raxbari Islom Karimov mustaxillikning dastlabki yillaridayox, fan va amaliyot oldiga xuygan vazifalari bunga asosdir. “Kelajak bugundan boshlanadi - deb ta’kidlaganlar Prezidentimiz 1992 yil 4 yanvar kuni Uzbekistan Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tanщari IX sesssiyasida xilgan ma’ruzalarida. - X03IR tarbiya masalasiga e’tibor xilinmasa, kelajak boy beriladi. Tarbiyadan xech narsani ayamaymiz. Ma’naviy va axdoxiy pokla- iish, imon, insof, diyonat, or-nomus, mexr-oxibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar uz-uzidan kelmaydi. Dammasining zaminida tarbiya yotadi.”7 Bugun uzbekistonlik psixologlar oldida turgan dolzarb vazifalardan biri xam shu tarbiya jarayonini samarali tashkil etishga xizmat xiluvchi omillarni fanning oxirgi samarali metodlari yordamida tadxix etish va jamiyatga amaliy tavsiyalar berishdir. Ijtimoiy psixologiya urganadigan eng asosiy va yuxorida ta’kidlab utilgan muammolarni uz ichiga olgan masalalardan biri bu muomalatr- Ijtimoiy psixologlarning fikricha, bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmeti xam va uning doirasida Utkaziladigan barcha tadxixotlarning umumiy ob’ekta xam muomaladir. Muomala va muloxotning inson xayotida tutgan Urnini anixlash, turli ijtimoiy faoliyatlar sharoitida samara beradigan muomala turlari va uslublarini yoritish, uning sof psixologik mexanizmlarini tadxix ztish, fanning eng muxim tatbikiy yunalishlaridandir. Biz xam bu fikrga kushilamiz, chunki ijtimoiy faoliyatning xaysi soxasi yoki shaxslararo munosabatlarning xaysi shaklini olmaylik (ixtisodiy, siyosiy, xuxuxiy, mafkuraviy, ma’naviy va x-z.), uning negizi va tub moxiyatini usha munosabatlarning egasi yoki sub’ekte bulmish insonlar urtasidagi uzaro ta’sir va munosabatlar tashkil etishini inkor etib bulmaydi. Shuning uchun xam xar bir konkret sharoitda shaxslararo mulokot samaradorligini oshirish omilla- rini urganish ijtimoiy psixologiyaning muxim vazifasidir. Tanixli rus olimasi Galina Andreyeva tub uzgarishlarni boshidan kechirayotgan xar xanday jamiyatda ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan masalaning uzi yux, deb ta’riflagan edi. Ayan shu fikrga xushilgan xolda ta’kidlash joizki, jonajon yurtimiz Uzbekistonda mustaxillikning tarixan xisxa bir vaxtida shu adar ulkan uzgarishlar ruy bermoxdaki, isloxotlarning yaratuvchisi xam uning ne’matlaridan baxramand bulguvchi xam shu jamiyat fuxarolari exan, ularning ijtimoiy xulx-atvoriga taalluxli faoliyatni urganuvchi ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan faoliyat yunalishi yoki muammoning uzi yukdir, deyishimizga barcha asoslar bor. Ijtimoiy psixologiya XXI asrga kelib fanlar tizimida aloxida uringa ega bulgan soxalardan biriga aylandi. Chunki sir emaski, insoniy munosabatlar, xar bir faoliyat soxasida shaxslararo munosabat uziga xos dolzarblik kasb etib bormokda. Ijtimoiy-psixologik xrdisalar - shunday fenomenlarkk, ular individlar xamda jamoalar tarzidagi sub’ektlarning uzaro xamkorligi tufayli paydo buladigan turli xil munosabatlar, shunday xamkorlik ta’sirida boshdan kechiriladagan xis-kechin- malar, uzaro axborot almashinuvi xamda odamlarning gurux bulib tuplanishi okibatida ruy beradigan faoliyatlarning xususiyatlarini mujassam ztadi. Ya’ni, shaxeni aloxida individ sifatda olinganda amalga oshiradigan faoliyatidan farkli ularok, gurux bulib xarakat kilgandagi ruy beradigan faoliyatning uziga xosligi bulib, bu farxni ijtimoiy psixologiya
Shunday kilib, ijtimoiy psixologiya urganadigan ijtimoiy- psixologik xodisalarga avvalo kuyidagilar kiradi: mulokot,muomala, ijtimoiy fikr va kayfiyat, jamoaviylik, stratifikatsiya, ya’ni, jamiyatning turli xatlamlarga bulinishi jarayonlari, stereotiplar, ziddiyat, turmush tarzi, ijtimoiy tasavvurlar, ijtimoiy ustanovkalar va shaxsning turli ijtimoiy vaziyatlarda namoyon buladigan fazilatlardir.

Ijtimoiy-psixologik xodisalarning normal xulk-atvorga alokador shakllari odatda jamiyatda, uning ijtimoiy-ixtisodiy tarakkiyotida, insonlarnig turmush tarzidagi ijobiy uzgarish- larda namoyon buladi. Masalan, mustakillik yillarida davlatimiz raxbari Islom Karimov tomonidan inson manfaatlarining oliy xadriyat sifatida e’tirof etilganligi, erkin demokratik islo- xotlarga ochilgan yul xar bir shaxsning ijtimoiy tasavvurlari tizimida shunday ijobiy uzgarishlarga turtki buldiki, avvalo, jamiyat a’zolarida uziga ishonch, yurtdoshlar bilan xamjixatlik, uzaro mexr-okibat va muruvvat xislarining rivoj topishiga olib keldi, oxibatda xamjixatlik, xamfikrlilik, xomiylik, uzaro mexr-okibat kabi munosabatlar saykal topdi. Bunga mamlakat Prezidentining 1996 yildan buyon yillarga maxom berishi, unda jamiyatdagi barkarorlik, undagi uzaro xamjixatlik goyalarining ustuvor xilib xuyilishi ijobiy ta’sir kursatdi. Oxibatda yurtimizda xar bir shaxe va ijtimoiy guruxdarning turmush tarzida ijtimoiy normalarga buysunish, ularni xurmat xilish psixologiyasi shakllandi, milliy gurur va uzini barcha ijtimoiy jarayonlarga aloxador etib xis xilish paydo buldi. Zero, yurtbo- shimiz Muxtaram Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “Xuxukiy davlatning xuroli xam, ximoyasi xam, kuzi xam, suzi xam xonundir... Chunki xonun - xalxning xoxish-irodasi! Uni buzgan, mensimagan odam xalxning yuziga oyox xuygan kishidir. Biz xonunni xurmat xilish, unga buysunish, rioya xilish yulidan borsak, istixbolimiz porlox buladi ”. Uzbekistonda milliy xadriyat- larni e’zozlaydigan, jamiyat normalari va xonunlarni xurmat xiladigan shaxslarning kamol topayotganligi aynan tanlagan tarbiya yulimizning asosli ekanligini, ijtimoiy psixologik jarayonlarni boshkarishda davlat, jamiyat va shaxe manfaatlari uygunligi tantana kilganligining isbotidir. Normal xulkdan ogish bilan boglik bulgan xulk-atvor esa ayrim guruxlar faoliyatiga xos bulib, uning okibatida odatda ayrim shaxening guruxlarga (masalan, jinoyatchining jamiyat normalarini buzishi) yoki guruxlarning ijtimoiy-ikgisodiy tarakkiyotga salbiy ta’siri (masalan, jinoiy gurux yoki ekstremistok guruxlarning ijtimoiy normal xayotga tajovuzi shaklidv) namoyon buladi. Bu kabi salbiy xolatlar jamiyatning tub asosla- rini uzgartirib yubormaydi, lekin ayrim vaziyatlarda odamlar- ning normal kun kechirish, tinch osuda mexnat kilishlariga xalakit beradi. Ming afsuski, eng oliyjanob shiorlar ostida yashayotgan demokratik jamiyatda xam ayrim aloxida shaxe va guruxdar tajribasida ana shunday salbiy okibatli xulk kurinishlari mavjud buladi. Bu uz navbatida ekstremal ijtimoiy psixolo- giyaning kelib chikishiga asos bulgan. Ijtimoiy-psixologik xodisalarning kelib chiksish nuktai nazaridan karal sa, ular shaxslararo, guruxiy, guruxdararo, ommaviy shakllarda namoyon buladi.
Ushbu xodisalar barkarorligi va davomiyligi nuktai nazaridan taxlil etilsa, ularni dinamik (masalan, mulokotning turli shakllarida), uzgaruvchan dinamik (masalan, ijtimoiy tasavvur, fikr va kayfiyatning uzgaruvchanligi) va barkaror (masalan, urf-odatlar, kadriyatlar,
Ijtimoiy psixologiya fan sifatida aynan ana shu xodisalarning paydo bulishi, kechishi va xayotda namoyon bulish mexanizmlarini urganadi. Zero, bu xodisalar turli boskich va darajalarda (makro-, mezo- va mikro- boskich va darajalarda), .turli soxalarda (davlat , iktisodiyot, jamiyat va uning turli buginlari, oila, maxalla, aloxida shaxe xayoti doirasida), turli shart-sharoitlarda (normal, tabiiy, murakkab va ekstremal) namoyon buladi.
Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatidagi tarixi uning ijtimoiy-psixologik karashlar yoki ijtimoiy-psixologik tafak- kur tarixidan anchagina yoshdir. Chunki insoniyatning birgalikda yashash, mexnat kilish, bir-biriga ta’sir kursatishga intilishi, extiyoji kanchalik kadimiy bulsa, ijtimoiy tafakkur, odamlar- ning bir-birlariga uzaro xamjixatlik kursatishga bulgan moyilligi va istaklari xam shunchalik kadimiydir. Ikkinchi tomondan kadimgi tarixdan bilamizki, odamlar turli maro- simlar, akidalar, an’analarni xam ma’lum ma’noda uzare munosabatlarni tartibga solish, xamkorlikda mexnat kilish va bir-birlarini turli balo-kazolardan muxofaza kilish yullarini uylab topganlar. Kaysi bir xalk udumi yoki kadimgi an’anasinm olmaylik, unda jamoaviylik psixologiyasi xukm surishini yaxshk bilamiz. Unda eng avvalo jamoa a’zolarining axlok normalari shakllanishi uchun real asoslar mavjuddir. Masalan, tz'rkiston- liklarning kuplab udumlari, masalan, tuy-maraka kilish va unda ommaning tuplanishi, xashar yuli bilan biror inshootni bitirish va unda barcha mexnatga layokatli odamlarning jam bulib tuplanishi kabi yuzlab udumlar kadimiy bulib, ular muayyan ma’noda jamoa bulib yashash va xamkorlikning axlokiy mezonlark namunasidir. Aynan shu kabi udumlar moziyda ijtimoiy-psixologik tafakkurning paydo bulishi uchun asos bulib xizmat kilgan. Shu bone xam ijtimoiy-psixologik tafakkur tarixi bilan ijtimoiy psixologiyaning fan sifatidagi tarixida muayyak umumiylik va farklar mavjud, davr jixatdan fan ancha kech shakllangan. Professor G.M.Andreyevaning yozishicha, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanish tarixini belgilash shuning uchun xam mushkulki, u bir vaktning uzida bir necha fanlar tarixiy rivojlanishiga alokador bulib, kaysi biri kuprok bu jarayonning moxiyatini belgilashini bilish kiyin.11 Shuni aloxida ta’kidlash joizki, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida oyokka turishiga kuplab nazariy yondashuvlar turtki buldi. B.Parыgintlt fikricha, ijtimoiy-psixologik goyalar dastlab boiщa fan soxdlarida shakllanib oldi va sungra mustakil fan sifatida ajralib chikishi uchun zamin yaratdi.12 Gap bu urinda uning falsafiy karashlar doirasida shakllanishi tugrisidadir. Ushbu jarayondagi bulinysh yoki ajralib chikish asosan falfasadan psixologik va sotsiologik yaazariyalarning ajralib chikishi xisobiga sodir buldi, desak buladi. Shu nuktai nazarni yokdagan olimlardan O.Klaynberg va G.Olporttr xam ijtimoiy-psixologik goyalar tarixi kadimgi grek falsafasidan, xususan, Platon goyalaridan, va nafakat Platon, balki Aristotel goyalaridan boshlanganligini ta’kid- laydilar. Falsafaning yangi davrida paydo bulgan olimlardan Gobbs, Lokk, Galvetsiy, Russo, Gegellarning jamiyat va shaxe uzaro munosabatiga oid karashlarida xam olimlar ta’kidlagan sof ijtimoiy-psixologik nuktai nazarlarning shakllanganligini ta’kidlash mumkin. Agar yukoridagi allomalar asarlarida falsafa doirasida ijtimoiy-psixologik karashlar mavjud bulgan bulsa, bevosita fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning uz predmetiga ega bulish tarixi yanada dikkatga sazovordir. Bu davrda ijtimoiy psixologiyaning rivojiga umuman jamiyatda sodir bulayotgan ijtimoiy- siyosiy va iktisodiy uzgarishlar sabab buldi. Masalan, XIX ayerning urtalariga kelib kator Yevropa mamlakatlarida sanoat va savdo-sotikning rivojlanishi davlatlararo iktisodiy alokalar- ning keskinlashuviga, shu asnoda millatlar va xalklararo munosabatlarning tigizlashuviga olib keldi. Bu uz navbatida tilshunosliknpng rivoji va xalkdar psixologiyasining shaklla- nishiga olib keldi. Lekin tilshunoslik fani uz imkoniyatlari darajasida turli xalklar urtasidagi muomala va mulokotning samarali yullarini belgilash, odamlarning samarali xamkor- ligini ta’minlashga ojiz edi.