G. M. Andreyeva ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya soxasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi psixologimi, faylasufmi yoki sotsiologimi, uning ushbu fan predmetiga

Aynan shunday davrga kelib antropologiya, etnografiya, arxeologiya soxasida xam kator muvaffakiyatlar kozonila bosh- landiki, ular xam kulga kiritgan noyob natijalarni ijtimoiy psixologiyasiz anik ta’riflay va tavsiflay olmadi. Masalan,aynan shu davrda ingliz antropologi E.Teylor ibtidoiy jamoalarning madaniyatiga oid, amerikalik etnograf va arxeolog L.Morgan xindularning turmush tarzi, fransuz sotsiolog va enografi LLevi-Bryul’ ibtidoiy odamning tafakkur tarziga oid tadkikotlarini yakunladi. Bu tadkikotlar natijalarini tula taxlil etish esa muayyan etnik guruxlarning uziga xos an’analari, urf-odatlarini bilish, bir-biri bilan takkoslashni taxozo etdi. Bundan taiщari, kapitalistik munosabatlar jamiyatda muayyan kriminal guruxlarning xam paydo bulishi ularning xulk-atvoriga xos psixologik konuniyatlarni ochish, jinoyatchilikning kup xolat- larda uyushgan gurux tomonidan sodir etilgani sababli, shunday guruxning psixologiyasini urganishni talab etdi. Shu bone xam amerikalik psixolog T.Shibutani xakli ravishda ta’kidlaga- nidek, ayrim fan vakillarining uz muammolarini xal kila olmayotganligi ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan tarmogi sifatida bulinib chikishiga zamin yaratdi. Ikkinchidan, XIX ayerning urtalariga kelib, shu paytgacha aloxida individ psixologiyasini urganib kelayotgan psixologiya fanida, ayniksa, uning patopsixologiya tarmogida ayrim noyob tadkikotlar utkazildiki, ularda individ xulkini uni urab turgan insonlar xamda ular urtasidagi uzaro munosabatlar, xamkorlik, uzaro ta’sirlarsiz tasavvur kilib bulmay koldi. Ya’ni, shaxening xulk-atvorini tushuntirishda uni urab turgan odamlarning ta’siri xam borligini tan olmaslik mumkin bulmay koldi. Lekin ayni shu davrda bu umumiy psixologiyaning ayrim masalalari- gagina xos, degan tasavvur mavjud edi. Lekin ijtimoiy psixologiyaning ilmiy manbalari soxasida sotsiologiya fanining uziga xos urnini ta’kidlab u™asDan bulmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari xisoblangan Ogyust Kont, Gerbert Spenser va boshkapar, jamiyatdagi ijtimoiy xodisalarni urganish uchun albagga, uziga xos ayrim psixologik xolatlarni urganmok lozim, degan fikrni kat’iy turib isbot kildilar. Ular xar bir ijtimoiy vokeada ruxiy xodisalar borligini isbot kilishga urindilar. Masalan, fransuz sotsiologi G.Tard xar bir individda “ijtimoiy fakt” borligini, bu narsa uning miyasi doirasidagina emas, balki bir kancha miyalar alokasi tufayli mavjuddir, deb xisoblaydi. Ijtimoiy xulk-atvor modeli, uning fikricha, doimo individlararo munosabatlarni uz ichiga olib bunda bir individ boshka individga doimo takdid kiladi, shuning uchun xam shaxsni urganish boshka shaxslarni inkor kilmasligini talab kiladi. Uning fikricha, elementar ijtimoiy fakt intratserebral psixologiya urganadigan yagona miya dodisalari orkali emas, balki bir necha “miyalar”, “kallalar” (“akllar”) ning tuknashuvi okibatida kelib chikadigan “intermental psixologiya” orkali urganilishi va tushuntirilishi lozim. Ijtimoiy xulkning modelida Tard fikricha, ikki individning uzaro ta’siri yetakchi urin tutadiki, bunda bir individ ikkinchisiga takdid kiladi, uning ta’sirini uziga singdiradi. Bundan tashkari, sotsiologiyaning uzi XIX asrning urtalarida uz tarakkiyotining rivojida shunday darajaga erishdiki, bu ishlar fransuz pozitivist faylasufi O.Kont nomi bilan boglivdir. Ijtimoiy jarayonlarning psixologik, anikrogi, biologik kelib chikishiga (G. Spenser) bulgan kizikish ijtimoiy mavjudlikka psixologik yondashuv orkali baxo berish zaruratini keltirib chiqardi.
Diadaning cheklangan ekanligini tushungan boshka sotsiolog- lar, masalan, amerikalik L.Uord, F.Giddings kabilar ijtimoiy Xulqni jamoaviy psixika fenomeni orkali tushuntirishga urindilar. Ularning ta’kidlashicha, dastlabki ijtimoiy fakt aloxida individning ongiga emas, balki u mansub bulgan “kavmning psixologiyasi”ga alokadordir. Ya’ni, ijtimoiy fakt - bu moxiyatan ijtimoiy tafakkur, akldir. Uni jamoa yoki jamiyat g.sixologiyasi urganishi kerak. Ular bu urinda sotsiologiyani iazarda tutganlar. Sotsiologiyaning “psixologiyalashuvi” ijtimoiy psixologiyaning predmetini aniklashda juda kul keldi, desak buladi. Chunki aynan shunday yondashuv sotsiologiyadagi psixologik yunalishni ta’minlash bilan bir katorda ijtimoiy psixologiyaning uzipi xam aloxida fan sifatida tugilishiga asos yaratdi. Ya’ni, kiskacha aytganda, ikki fan - psixologiya va sotsiologiyaning rivojlanishi, ularning ikkisi xam jamiyatda turli vaziyatlarda insop xulk- atvorining ijtimoiy motivlarini tushuntirish zaruratini anglashi ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan tarmogi sifatida barpo bulishini ta’minladi. Shunday kilib, sotsiologiyada psixologik yunalish paydo buldi. Tarddan keyin L.Uord, F.Giddings na boshkalar ijtimoiylik konunlarini jamoa ruxiy xolati bilan uzviy Organa boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt - imoiy atsl, tafakkur bulib, u “jamiyat psixologiyasi” yoki ognyaning baxs mavzuidir. bu manbalarning aniklanishi xam XIX asrning urtalariga u-adi. Kuplab olimlarni fikricha, ilmiy yondashuv va naza- orasida eng axamiyatlisi uchta bulganki, ular darxakikdt iny-psixologik bilimlarning yangi davrga mos tarzda «npb, rivojlanishiga anik turtki buldi. Bular: xalqlar psixologiyasi, olamon psixologiyasi va ijtimoiy xulq atvor- ii-tinktlari nazariyasidmr. Ularning barchasini uylan- masala bitta bulib, u xam bulsa jamiyat va shaxsning uzaro boglikligini taxlil kilish zaruratidir. ijtimoiy-psixologik bilimlar uchun manba rolini uynagan in asos xalqlar psixologiyasi bulib, u XIX asrning ryada Germaniyada shakllandi. Undagi asosiy nazariy fikr i iborat ediki, ayrim individlardan yukori turadigan rux ts bulib, bu rux uzidan xam yukori turadigan iloxdy nika buysunadi. Bu iloxiy yaxlitlik xalk yoki millatdir. iidividlar ana shu yaxlitlikning bulaklari bulib, ular shu ruxga buysunadilar. Ya’ni, ushbu nazariya tarafdorlarikriga e’tibor bersak, ular nuktai nazaricha, shaxe jamiyat urtasidagi karama-karshilik muammosi jamiyat iga xal kilinadi. Xalklar psixologiyasining tarixiy- raaiy asosi bulib Gegel falsafasi va nemis romantizmi 1 kilgan, deyish mumkin, chunki Gegeldyat “individdan turuvchi rux goyasi xalklar psixologiyasi jonkuyarlari qabul kilindi. Xalqlar psixologiyasi” iborasi birinchi marta faylasuf (1824-1903) xamda tilshunos RShteyntal (1833-1893) asarlarida ishlatildi. Ular birgalikda chop etgan “Xalklar psixologiyasi tugrisida kirish suzi” kitobida shunday fikrlarni ilgari suradilar: “Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch - bu xalk yoki shu “yaxlitlikning ruxi” bulib, bu rux san’atda, dinda, tilda, afsonalarda, an’anlarda uz aksini topadi. Individning ongi ushbu yaxlitlikning maxsuli bulib, ularning yigindisi uz nav- batida xalk ongini tashkil etadi. Xalklar psixologiyasining vazifasi xalk ruxi moxiyatini urganish, xalk ruxiyati konunla- rini ochish, xalk psixologiyasiga oid bulgan uziga xos xususiyat- larning paydo bulishi va yukolishini tushuntirib berishdir”. Usha kitobda mualliflar shaxe bilan jamiyat munosabati xususida kuyidagi muloxazalarini bayon etadilar: odam u3 moxiyati jixatidan ijtimoiy mavjudot bulib, u jamiyat xayoti bilan uzviy boglik, chunki u uziga uxshashlarga karab rivojlanadi, boshkalarga taklid kilib xarakat kiladi va ular ta’kibidan kochadi...” Xa’kidlashimiz lozimki, xalklar psixologiyasining asoschilari uz izlanishlari va yozib koldirgan asarlarida fakat nazariy muloxazalar yuritish bilan cheklandilar, chunki ularda u3 fikrlarini isbot kilish uchun anik konkret faktlarga asoslangan tadkikotning natijalari yuk edi. “Psixologiyaning otasi” xisoblangan Vshgelm Vundt esa, ilk marotaba xuddi ana shu tadkikotga asoslangan ma’lumotlar tuplashga uz dikkatini karatdi. U uzining “Inson va xayvon ruxi xakida ma’ruzalar” i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chikkan un tomli “Xalklar psixologiyasi” asarlarida asosan uzi tuplagan empirik ma’lumotlar asosida xalklar psixologiyasiga bagishlan- gan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fan oldidagi xizmati shundan iborat ediki, Vundt empirik ma’lumotlar tuplash usullari, tuplangan manbalarni sharxlash borasida bebaxo bilimlar to‘pladi


Uning fikricha, psixologiya fani ikki kiyemdan iborat: fiziologik psixologiya va xalklar psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruxiyatini urganuvchi eksperimental fan bulib, oliy psixik jarayonlar - tafakkur va nutvdan tashkari barcha narsani eksperiment usulida tadkik etish mumkin. Eksperiment usulida urganib bulmaydigan barcha oliy rux xolat- larini xalklar psixologiyasi urganadi, chunki undagi Urganish usullari uziga xosdir - u madaniy maxsullar xisoblangan til, afsonalar, odatlar, san’at asarlari, inson tafakkurining murakkab tomonlarini ochib beradi. Tugri, Vundtning psixologiya fani oldidagi xizmatlari buyuk, uning xalklar psixologiyasiga oid ma’lumotlari xozirgi kungacha xam uz kimmatini yukotgani yuk- Lekin uning yagona kamchiligi shu edik, uning karashlari idealistik asosda bulgan, ya’ni u individ bilan jamiyat urtasidagi murakkab dialektik munosabatni idealistik asosda turib xal kilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol urnini kura bilmagan. Uning izdoshlari - Rossiyalik A.Potebni, nemis olimi T.Geyger va boshkalar xam u yul kuygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lekin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalklar psixologiyasi individual psixologiyadan fark kiladi, shuning uchun xam maxsus fan kerakki, u uziga xos usullar yordamida shaxe va jamiyat munosabatlari konunlarini ochib berish lozim. Xuddi ana shu xulosalar ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga ilmiy asos buldi. Omma psixologiyasi paydo bulishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bulishi va Yevropada ishchilar xarakatining ommaviy tuye olishi buldi. Ya’ni, XIX ayerning ikkinchi yarmida sanoat va ishlab chikarishning rivojlanishi, ishchilarning u yoki bu sanoat korxonasi doirasida mexnat kilish uchun tuplanishi ishchilar xarakatining kuchayishiga olib keldiki, ular ba’zan tartibsiz xarakatlar, uyushgan xarakatlarning sub’ektiga aylanib koldilar. Shuning uchun xam shu xarakatlarning konunlarini bilish, ularni boshkarish usullarini uylab topish zarur edi. Ommaviy xodisalarni urganish natijasida 1890 yilda Gabriel Tardning “Taklid kilish konunlari” deb atalgan birinchi kitobi chivdi. Tard Fransiyada ruy berayotgan ommaviy xodisalarni, shu xodisalarda ishtirok etayotganlarning xulk-atYeorini taklid kilish orkali tushuntiradi. Bu xarakatlar irratsional (ya’ni aklning ishtirokisiz) tabiatga ega bulib, xar bir individ ommaga kushilgan zaxoti unga taklid kilishga tayyorlik instinkta ustun b^lib koladi. Italiyalik xukukshunos S.Sigeli va fransuz olimi G.Lebon xam Tard ishlarini ma’kullab, uning nazariyasini faktik materiallar bilan boyitdilar. 1895 yilda bosilib chikkan Sigelining “Ommaning jinoyat- lari” va Lebonning “Omma psixologiyasi” kitoblarida asosiy goya shundan iborat ediki, ommaviy xarakatlarda shaxsning uz xulk- atvorlarini ongli va akl bilan boshkarish kobiliyati yukoladi..