G shaxmurova, I. Azimov, U. Raxmatov

H — 92

4,7 H — 40
T = 50+-
uy chigirtkasi uchun:
T = 50 +-
4
T-Farageyt bo'yicha havo harorati;
N-bir minutda hasharotning tovush chiqarish soni.
Masala.Agar sayroqi chirildoq 15 sekundda 32 marta sayragan bo‘lsa havo harorati qancha boMishini hisoblang.
Yechilishi:

1. 
   bir minutda chirildoqni qancha sayrashini topamiz: 32 • 4 = 128:
   
2. 
   Farageyt bo‘yicha havo haroratini topamiz:
   

128-92 T = 50 + —— = 57,7°F

2. 
   Frageyt shkalasidagi graduslami selsiy shkalasiga o‘tkazishni quyidagi formula bilan aniqlanadi.
   

Г = |(/-32)
f - harorat, G’ bo‘yicha o‘lchanilishi (1).
Bu asosida havo harorati qancha bo‘lishini topamiz:
5
Г = — (57,7 — 32) * 14°C
uy chirildog‘ining sayrashiga qarab quyidagi regressiya formulasi bilan havo haroratini topish mumkin:
Paleontologiyaga oid masalalar

1. 
   Radioaktiv ¹⁴C parchalanishi bo‘yicha grafik tuzing, vertikal bo‘yicha parchalanish natijasida qolgan ¹⁴ С foizda belgilang (masshtab 0.5mm = 1%), gorizantal chiziq bo‘yicha organizmning nobud bo‘lgan vaqti bo‘yicha (masshtab 1mm = 234 yosh). yarim parchalanish davrlarini (bir yarim parchalanish davr 5360 yosh) chegarasini qora vertikal chiziqldar bo‘yicha belgilash mumkin.
   

100
75

50
40
30
25
20 12.5 10 s

II
j!||i
J_

1

12.44

10.72

5.38

16.08

O'lim yu/ bergan vaqt (yrllar 10³) radioaktiv uglerodning parchalanish grafigi.

Izoh: atom massasi 14 bo‘lgan uglerodning radioaktiv izotopi ¹⁴C atmosferaning yuqori qatlamlarida azotdan ¹⁴N kosmik nurlaming ta’siri natijasida hosil bo‘ladi, so‘ng ¹⁴C oksidlanadi va natijada karbonat angidrid gazi tarkibiga o‘tib fotosintez orqali o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladi, o'simlik orqali hayvon tanasiga o‘tadi. Har qanday tirik organizm to‘qimasidagi turg‘un va radioaktiv uglerod nisbati, konsentratsiyasi doimiy bo‘ladi. U doimo yangilanib tursa ham (organizm assimilyatsiya jarayonida ozuqa bilan birgalikda qancha ¹⁴C qabul qilsa shuncha dissimilyatsiya orqali ajratib turadi).
Shuningdek barcha organizmlar tarkibida uglerod doimo ¹⁴C aralashmasini saqlaydi, atmosfera havosi tarkibidagi karbonat angidrid gazi tarkibida (tirik organizm tarkibidagi 1 tonna uglerod 0.000015g ¹⁴ С ni aralashma ko‘rinishida saqlaydi )boladi. Bu ¹⁴ С miqdori 50 yillar davomida bir xilda saqlanmoqda.
Lekin oganizm o'limidan so‘ng to‘qimalar tarkibidagi ¹⁴C chiqib keta boshlaydi. Radioaktiv ¹⁴C V -nuralinish ta’sirida doimiy ¹⁴N ga aylanib boradi, natijada to‘qimada ¹⁴C miqdori kamayib boradi. ¹⁴C ni yarim parchalanish vaqti 5360 yilga to‘g‘ri keladi. Har 5360 yilda ^,4C qolgan 50 % atomlari parchalanib boradi.
Paleontologik materialning yoshini uglerod soatiga qarab aniqlashda murakkab kimyo - fizikaviy usullar yordamida ¹⁴C qoldig'i aniqlanadi va tirik organizm tarkibidagi ¹⁴C miqdori bilan taqqoslanadi. Uglerod soati yordamida 40 ming yil oldin yashagan organizmlaming yoshinigina aniqlash mumkin.
Paleontologiyaga oid masala va mashqlar yechish metodikasi

50. 
    Mamontning topilgan qazilma holdagi qoldiqlari tarkibidan ¹⁴C 52.25 % radioaktiv uglerod ^,4C aniqlangan. Uglerod soati yordamida mamontning geologik yoshini aniqlang. ¹⁴C yarim parchalanish muddati 5360 yil.
    

Yechilishi:

1. 
   dastlabki davrlardagi mamontning ^,4C miqdorini 100 % ideb qabul qilamiz. Mamont tarkibidagi ^l4C miqdorini 100% dan 5.25 % tushib qolishiga necha to‘liq yarim parchalanish muddati ketgan? (buning uchun grafikdan zarur nuqtani topish kerak)
   

100 % - ^l4C ning birlamichi miqdori.

49. 
    % - birinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ^l4C miqdori, 25 % - ikkinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ^l4C miqdori, birinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ¹⁴C miqdori,
    

5. 
   % - uchinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ¹⁴C miqdori, birinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ^l4C miqdori,
   

25. 
    %-to‘rtinchi bosqich yarim parchalanishdan so'ngi ¹⁴C miqdori,
    

25. 
    % - topshiriqdagi miqdori beshinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ¹⁴C miqdori,
    

3.125 % - oltinchi bosqich yarim parchalanishdan so‘ngi ^,4C miqdori.
¹⁴C miqdorini 5.25 % gacha parchalanishi uchun to‘liq 4 davr chala parchalanishni o‘z ichiga olgan. Yoki 5360 yosh x 4= 21440 yosh.

2. 
   topshiriqda berilgan ikki nuqta o‘rtasidagi berilgan kattalik o'rtasidagi farqni toping: 6.25 % - 5.25 %= 1 % (to‘rt bosqich diivomida parchalanishdn so‘ng ham ^l4C to‘qimadan ajralib chiqishda yana 1 % ga davom etgan, albatta bu beshinchi bosqich hisoblanadi).
   

v)bcshinchi bosqichdagi ¹⁴C ni 1 % gacha yarim teng yarimga purchulanishini hisoblang.

1. 
   25 : 2 3.125 %
   

3.125% x 1 % x 5360. x— (1 x 5360)/3.125=1715 yosh.
bu ¹⁴C to‘rt marta to‘liq parchalanishi davomida mamont qoldiqlari (21440 yosh) va yana 1714 yil yotganligini bildiradi.
Javob: Mamont 21440+1715=23155 yil oldin yashaganligini bildiradi. Albatta 700 yil + yoki 700 yil - farq bo'lishi mumkin.

2. 
   Radioaktiv uglerod ^l4C miqdori quyidagi organizmlaming paleontologik qoldiqlarida a) qadimgi kiyik - 12 %, b) qadimgi ot -
   

6. 
   %, v) qadimgi mol - 3 %, mamont -4.125 % miqdorda ekanligi aniqlangan. Bu hayvonlaming uglerod soatiga qarab geologik yoshini toping. (Oldingi masalaga qarang).
   

Javob: a) 16500 (+,- 495), b) 21870 (+, 657), v) 27230 (+, - 816), g) 25085 (+,-816).
3.0tning qadimgi ajdodi uch barmoqli gipparionning qazilma qoldig'i tarkibida 97.5% radioaktiv kaliy ⁴⁰K birlamchi miqdor hisobidan. Gipparionning kaliy — argon soati bo'yicha geologik yoshini aniqlang. ⁴⁰K yarim parchalanish davri 300 mln yoshni tashkil etadi.
Izoh: Kaliyning radioaktiv izotopi ⁴⁰K radioaktiv parchalanish davrida argonga aylanadi. Argonning atom massasi 40 (⁴⁰Ar). Tog' jinsdari tarkibidagi har bir tonna toza kaliy tarkibida ⁴⁰K ning 122 g aralashmasi .bo'ladi. Pleontologik material topilgan jinsni geologik yoshini aniqlash mumkin. Buning uchun murakkab fizik - kimyoviy usullar yordamida paleontologik jins tarkibidagi umumiy kaliy, ⁴⁰Ar va⁴⁰K miqdori aniqlanadi. ⁴°Kning yarim parchalanish davri 30mln yoshni o‘z ichiga oladi. Bu kembriy va kembriygacha bo'lgan qatlam oralig'idagi geologik yoshni aniqlash imkonini beradi.
Javob: 15 mln. ( + 0.9 mln yoki - 0.9 mln).

4. 
   Quyida radioaktiv kaliyning paleontologik qazilmalardan to­pilgan miqdori berilgan: a) parapitek - 9.5 %, b) arxeopteriks - 75 %, v) stegotsefal - 48 %.
   

Kaliy - argon soatiga asoslanib bu hayvonlaming geologik yoshini aniqlang. (yuqoridagi masala asosida).
OCA
Javob. a) 30 mln (+0.9 yoki - 0.9 mln yosh) b) 150 mln (+4.5 yoki - 4.5 mln)yosh v) 324 mln. (+9.72 yoki - 9.72 mln) yosh.

4. 
   Agar uranning radioaktiv parchaJanishidan har 100 mln yilda 985 gr qolsa, 13 g qo‘rg‘oshin va 2 g geliy hosil bo‘lsa, 10 mln yil ichida 100 g urandan qancha qo‘rg‘oshin va geliy hosil bo‘ladi.
   

Javob: 1 kg uran - 100 mln yil = 985 g uran - 13 g qo‘rg‘oshin, - 2 g geliy.
100 g uran - 10 mln yosh = 98.5 gr uran - 1.3 g qo‘rg‘oshin -

1. 
   2 g geliy.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

2. 
   G‘ofurov A.T., Fayzullaev S.S. Genetika. Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik. Toshkent “Tafakkur” 2010 y.
   
3. 
   G'ofurov A.T., Tolipova J.O., Fayzullaev S.S., Azimov I.T., Axmadalieva B. Biologiya o‘qitish metodikasi. Oliy o‘quv yurti talabalari uchun darslik. Toshkent. 2013 y.
   
4. 
   G‘ofurov A.T, Fayzullaev S.S, Raxmatov U.E. Genetikadan masala va mashqlar yechish. Toshkent. 2014 y.
   
5. 
   Azimov I, Zikiryaev A, To‘xtaev A, Fayzullaev S. Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) metodik qo‘llanma. Toshkent. Ibn Sino. 2002 y.
   
6. 
   Zikryaev A, To‘xtaev A, Azimov I, Sonin N. Biologiya. 9-sinf uchun darslik. Т.: “Yangiyo‘l poligraf servis”, 2014 y.
   
7. 
   Almatov A.S., To‘rabekov Sh., Jalolov G. J. Genetikadan masalalar to‘plami va ularni yechish metodikasi. Toshkent. “Universitet” 1993 y.
   
8. 
   Дж. Смит. Математические идеи в биологии, издательство “Мир” 1970.
   
9. 
   С.С. Молис, С.А. Молис. Активные формы и методы обучения биологии. Москва «Просвещение» 1988 г.
   
10. 
    В.И. Кузнецова. Уроки биологии 6-7 класс, растения, бактерии, грибы, лишайники. Москва «Просвещение» 1991 Москва.
    
11. 
    Г.М. Муртазин, активные формы и методы обучения биологии (человек и его здоровье). Москва «Просвещение» 1989 Москва «Просвещение» 1988.
    
12. 
    Mamatqulov D., Azimov I., Shaxmurova G. Odam anato- miyasi, fiziologiyasi va antropologiya. “Noshir” Toshkent - 2013 y.
    
13. 
    Pratov 0‘.,To‘xtaev A., Azimova F.. Botanika (6-sinf) darslik. Toshkent-2013 у “0‘zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
    
14. 
    Pratov 0‘.,To‘xtaev A., Azimova F.0‘. Botanika (5-sinf) darslik. Toshkent-2015 у “0‘zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. “0‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.
    
15. 
    Mavlanov O. Zoologiya. Toshkent - 2013 y.
    

Mundarija

BIOLOGIYADAN MASALALAR VA MASHQLAR YECHISH 2
Biologiyadan foydalaniladigan masala va mashqlarning turlari 11
II-usul. 7
Biologiyani o‘qitishda foydalaniladigan masala va mashqlar mazmuni Botanika fanidan masala va masbqlar 11
Biologik masalalarning majburiy minumi 13
Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar 19
0‘simliklar sistematikasi bo‘yicha masala va mashqlar 28
Testlar 34
Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar 39
Testlar 41
Zoologiyadan masalalar yechish metodikasi 49
Testlar 69
Tayanch harakatlanish sistemasiga oid masala va mashqlar 94
Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar 94
Testlar 97
Jismoniy mashqlar bajarish vaqtida qondagi o‘zgarishlarga oid masalalar yechish 104
Qon aylanish organlari. Asosiy fiziologik ko‘rsatkich!ar va formulalar 113
Masalalar yechish metodikasi 114
Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar 115
Arterial bosimga oid masalalar yechish metodikasi 118
Mustaqil yechish uchun masalalar 119
Mustaqil yechish uchun masalalar 128
Ovqatlanish energetikasi bo‘yicha masala va mashqlar yechish metodikasi 130
Mustaqil yechish uchun masalalar 133
Termorugulyatsiya bo‘yicha masala va mashqlar yechish metodikasi 136
Mustaqil yechish uchun masalalar 136
Nerv sistemasi bo‘yicha masala va mashqlar 137
-Too^- =^7850rt , . 141
^ш№со=^Г ^{= 0}'^9% 141
Gi 168
= 278 ta 192
1. 1(A) = I(T) 2- 1(G) = I(S) 194
g = 0,8 236
S = X 255
s = -^M 260
BIOLOGIYADAN MASALALAR VA MASHQLAR YECHISH 261

BIOLOGIYADAN MASALALAR VA MASHQLAR YECHISH