G. V. Voitkevich Erdagi hayotning paydo bo'lishi va rivojlanishi Muqaddima

Shakl: 4. Hayvon turlari sonining nisbati
1 - akkordat; 2 - mollyuskalar; 3 - artropodlar (a - hasharotlar, b - araxnidlar, c - qisqichbaqasimonlar); 4 - qurtlar; 5 - bitta hujayrali; 6 - boshqalar
O'simliklar orasida turlarning yarmidan ko'pi angiospermlar bo'lib, ular yaqin geologik o'tmishda, asosan quruqlik yuzasida paydo bo'lgan. Ularning rivojlanishi changlatuvchi rolini o'ynagan hasharotlarning rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq edi. Sutemizuvchilar orasida eng ko'p turlari kemiruvchida uchraydi. Ular shuningdek, ularning rivojlanishida angiospermlar bilan bog'liq edi.
Quruqlikning organik dunyosi suv muhitining organik dunyosiga qaraganda turlicha. Agar quruqlikda yashovchi hayvonlar turlarining soni 93% bo'lsa, unda atigi 7% suvda yashaydi. O'simliklar orasida shunga o'xshash nisbat kuzatiladi: 92% quruqlik shakllari va 8% suvda. Quruqlikda organizmlarning paydo bo'lishi ularning progressiv va tezlashgan evolyutsiyasi uchun keng imkoniyatlar ochgani aniq. To'g'ri, bu jarayon tanlangan edi. Agar biz umurtqali hayvonlarning ajdodlarini hisobga olmasak, unda uch turdagi hayvonlarning atigi oltita klassi quruqlikda yashagan deb taxmin qilishimiz mumkin. Shu bilan birga, qolgan turlarga mansub 60 sinf dengizda mavjudligini davom ettirdi. Ammo, bunday vaziyatda quruqlikdagi organizmlarning turlari dengiznikiga qaraganda ancha ko'p edi.
Erning butun biosferasida va uning tarkibiy qismlarida butunlay yolg'iz yashaydigan jonzot yo'q. Atrof muhitning o'zgarishi u bilan ekologik tizim o'rtasidagi muvozanatni keskin ravishda buzishi mumkin va ba'zan bu tizimdagi tub o'zgarishlarni belgilaydi.
Tirik organizmlar quruqlik va dengiz ichra juda xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Dengizning tirik aholisi turli chuqurliklarda tarqalgan. Okeanning qirg'oq zonasining qirg'oqdan 200 m chuqurlikgacha bo'lgan qismi shelf deb ataladi. Bulaniqlik darajasiga va to'xtatilgan zarrachalar mavjudligiga qarab, quyosh nurlari 80 dan 200 m gacha chuqurlikka kirib borishi mumkin.Tabiiyki, bu zonada fotosintezli o'simliklar, asosan dengiz hayvonlari oziqlanadigan ko'p miqdordagi ozuqa moddalarini ishlab chiqaradigan suv o'tlari mavjud bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, okeanning o'rta mintaqalariga qadar quyosh nuri tushmaydigan va organizmlar soni keskin kamayib boradigan materik qiyalik va tubsiz zona mavjud. Dengizning tirik aholisi yashash muhiti va harakatlanish uslublariga qarab plankton, nekton va bentoslarga bo'linadi.
Suvda osilgan erkin suzish mayda organizmlar planktonni tashkil qiladi, ular o'simliklardan tashkil topgan fitoplanktonga va mayda dengiz hayvonlaridan zooplanktonga bo'linadi. Suvda faol harakatlanadigan hayvonlar nekton hosil qiladi. Nektonning eng yirik hayvonlari - kitlar, delfinlar, akulalar. Nekton tarkibiga mo'l plankton bilan oziqlanadigan suyakli baliqlar ham kiradi. Dengiz tubida asosan sublittoral zonada yashovchi tirik organizmlar biriktirilgan (suv o'tlari, gubkalar, marjonlar) va harakatlanuvchi (mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, echinodermalar va boshqalar) ga bo'linadigan bentoslarni tashkil qiladi. Okeanning qorong'i chuqurligining tubsiz zonasida ba'zi bakteriyalar va mog'orlarning bir nechta turlari uchraydi. Ushbu zonadagi hayvonlar yoritilgan zonadan tushayotgan plankton organizmlarining qoldiqlari bilan oziqlanadi. Zamonaviy ma'lumotlarga ko'ra, hayot mavjud bo'lmaydigan chuqurliklar yo'q. Eng chuqur depressiyada ham - Mariana (chuqurligi 11022 m) - qisqichbaqasimonlar va boshqa hayvonlarni topish va suratga olish mumkin edi. Aholining dengizda tarqalishi shakl. 5.
Qit'alar yuzasida har xil ekologik tizimlar har doim ham aniq belgilanmaydi va ko'pincha ulardan biri boshqasiga to'g'ri keladi. O'simliklar tarqalishining zonaviy - kenglik tabiati eng ifodali. Ushbu zonalar, asosan, tog 'tizimlarida takrorlanadi, bu erda pastdan to tog' cho'qqilariga qadar o'simliklar belbog'larida termofil shakllardan ignabargli o'rmonlarga, alp o'tloqlariga va abadiy qorga qadar o'zgarishlar sodir bo'ladi. O'simliklar tarqalishining umumiy kenglik tabiatidan ko'plab og'ishlar mavjud. Ko'pincha o'simliklarning tarqalishi iliq dengiz oqimlarining yaqinligidan kelib chiqadigan iqlim o'zgarishiga, holatiga, erning balandligiga va boshqa omillarga bog'liq. Hayvonlarning joylashishi odatda o'simlik zonalari bilan bog'liq, ammo shu bilan birga, mavsumiy ommaviy parvozlarni amalga oshiradigan qushlar eng keng yashash joylariga ega.