Galileo Galilei (italyancha: Galileo Galilei, 15-fevral 1564 8-yanvar 1642) óz dáwirdiń ilmige úlken tásir kórsetken italyan filosofi, fizik hám astronom

Galileo Galilei (italyancha: Galileo Galilei, 15-fevral 1564 — 8-yanvar 1642) — óz dáwirdiń ilmige úlken tásir kórsetken italyan filosofi, fizik hám astronom. Galiley tiykarlanıp ozıniiń planetalar hám juldızlar salasındaǵı izertlewleri, dúnyanıń geliorayı sistemasın aktiv qollawı hám mexanika boyınsha tájriybeleri menen ataqlı.
Ómiri

GALILEI (Galilei) Galileo (1564. 15-mart, Piza-1642. 1-avgust, Archetri, Florensiya qasında ) — italyan fizigi, astronomı hám mexanigi; anıq tábiyattanıwlıq tiykarın salıwshılardan biri. Galilei aqsuyekler shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Akesinin úndewi menen Piza universitetine kirip (1581), medicinanı úyrene baslaǵan. Bul jerde Aristotel fizikasi menen tanısqan, Yevklid hám Arximed matematikasın úyrengen. Geometriya hám mexanikaǵa qızıqıp ketgenen keyin, Galilei medicinadan waz keship, 4 jıl dawamında matematikanı úyrengen hám ıqshamǵana „Kishi torozular“ shigarmasin jazǵan (1586 ; 1655-jıl baspadan shiqqan ). Bul shigarmasi onı italyan matematikleri arasında ataqlı etken. Galilei mexanika menen jigerli túrde shuǵullangan. Keyinshelik inersiya nizamin ashqan, kúshlerdi qosıw qaǵıydasın ańlatpalap bergen, kóshirme háreket tezligi turaqlı bolǵan waqittagi salıstırmalıq principin jaratqan, mexanik hárekettiń tiykarǵı korsetkishlerin muǵdarlıq tárepten anıqlaǵan. Deneniń qıya tekisliktegi háreketi, belgili múyesh astında atilgan deneniń háreketi, erkin túsiw haqqındaǵı nizamlardi daslep Galilei jańalıq qilip ashqan, hárekettiń saqlanıwı haqqindagi zárúrli pikirge tiyisli túsiniklerdi kirgizgen. Galiley — Nyuton mexanikası ilminin zárúrli tarepine aylandı. Galile alem dúzilisin túsindiriwde Nikolay Kopernik jolınan bardı. Ózi jasaǵan (32 marte ulkeytip korsetetugin) teleskop járdeminde Ay sırtınıń tegis emes ekenligin, Venera fazasınıń ozgeriwin, Quyash daqlarin, Yupiterdin 4 joldasin payda etti hám Quyashtıń oz atirapinda aylaniwin dalilledi. Galileidin bul isleri „Juldız xabarshısi“ (1610—1611)shigarmasinda bayan etilgen. „Alem dúzilisiniń eki tiykarǵı sisteması haqqında dialog“ (1632) shigarmasinda geliotsentrik sistema tuwriligina tıyanaqlı dáliller keltirgen. Abu Rayhon Beruniy sıyaqlı Galile da Aristotelning „Jenillik kushi“ túsinigine qarsi shıǵıp, tek gana awirliq kushin tan aldi. Ol tábiyiy hádiyselerdi tajriybeler hám matematikaliq oylaw tiykarında túsindiriwge háreket etken.

Galile dúnyaǵa kóz qarası — mexanistik materializm. Ol alemdegi barlıq hádiyseler materiallıq tıykarǵa iye bolıp, mexanikaliq nizamlarga boysinadi, dep tusingen, sxolastikaga qarsi shıqqan. Mexanistik materializmnin barlıq kemshilikleri Galileidin dúnyaǵa kóz qarasına da tiyisli. Galile óz zamaninin zeyinli kisilerinen bolgan. Galileidin uqıbı pán tarawları menen sheklenip qalmaydi: ol muzıkashı, suwretshi, sańat shaydasi, ádebiyatshı qánige de bolǵan. Oniń ilimiy qollanbaları tuwri hám ápiwayı tilde jazılǵanlıǵı ushın olardi da kórkem ádebiyat gápine qosıw múmkin. Ol latin tilin jetik iyelegen. N. Kopernikning geliotsentrizmidi qatań jaqlagani ushın G.Galiley 1633-jılda katolik shirkew tárepinen inkvizitsiya sudına berilgen, nátiyjede N. Kopernik táliymatınan waz keshiwge májbúr hám 1633-jıl 22-iyunda shirkewde taz chukib tawbe etken; oǵan Jer háreketi haqqinda sóylew hám shigarmalarin baspadan shigariwn qadaǵan etilgen. Galilei omiriniń aqırına shekem „inkvizitsiya tutqini “ esaplanǵan. Galilei 1637-jılda soqır bolıp qolǵan. Ásirler ótip haqiyqat qarar tapti: 1992-jılda Rim papasi Ioann Pavel 2 inkvizitsiya sudı qararın naduris dep tapti hám Galileini aqladi.
Mexanika
Paduan universitetinde bolǵan waqtında Galiley inersiya hám denelerdiń erkin túsiwin úyrendi. Ol erkin túsiwdiń tezleniwi deneniń massasına baylanisli emes ekenligin anıqlaydı, bunıń menen ol Arastu waqtından berli húkim súrgen „tusiw tezligi“ dene awirligina proporsional degen teoriyaga shek qóyadı. Galiley Piza minarasınıń tobesinde turıp, hár túrlı massalı denelerdi tómenge ilaqtirip, olardin túsiwin ańlatpalaǵan, dagan ańız bar. Balkim, Galiley bunday tajriybeni islegen , biraq ataqlı Pizadagi minarǵa bunıń alaqasi joq.

Galiley klassık mehanikadagi salıstırmalıq prisipining tiykarin saliwshilardin biri bolıp tabıladı. Keyinshellik bul princip oniń atı menen ataladı. Galiley atap otkenindey , bir qıylı baslanǵich sharayatlarda qálegen mehanik jarayan izolyatsiyalangan sistemada birdey boladi.

1593-jılı Galiley „Mehanika“ atlı kitaptı baspadan shigaradi , onda ozıniiń izertlewlerin aytadı.

Astronomiya

1609 -jılı Galiley ǵárezsiz túrde ozıniiń birinshi teleskopini jaratadi. Ol dones obiektivli hám oyıs okulyarlı boladı. Truba shama menen úsh márte úlkeytedi. Tez arada ol 32 ret úlkenlestiriwge múmkinshilik beretuǵın teleskopti qurıwǵa miyassar boladı. Teleskoptagi izertlewler Ay daǵlar menen oralǵanın hám kraterler menen qazip taslanganin kórsetedi, juldızlar ózlerining kólemlerin joǵatadılar hám birinshi ret olardin kolossal uzaqlıǵı jańalıq ashıladı. Yupiterda ozıniń tórt oyiga-tórt joldasina iye ekenligi anıqlanadı, Sút jolı oz aldina juldızlarǵa bóleklenedi, juda úlken kólemdegi jańa juldızlar kórinedi. Galiley veneranin fazaların, quyash ayqulaqların hám Quyashdıń aylanıwı siyaqli jańalıqlardi ashadı.

Tehnologiya

Aspandı baqlaw tiykarında Galiley N. Kopernik usınıs etken dúnyanıń geliorayi sisteması duris degen juwmaqqa keldi. Bul 93 hám 104 Psalmalarning hám Ekkleziast 1:5 ten qosıqtıń mazmunı menen tuwri kelmeytugin edi . Ol jerde Jer qimir etpewi haqqında aytılǵan edi. Galiley Rimge shaqırtiriladi hám óz qaraslarinin propagandasin toqtatıwın talap etedi, Galiley buǵan baǵınıwǵa májbúr boladı.

Galileo Galiley qabri. Sonta Kroche sobori, Florensiya.

1632-jılı „Dúnyanıń eń tiykargi eki sisteması dialogı — ptolemey hám kopernikning sáwbeti“ atlı kitap shıǵadı. Kitap Kopernikning eki tarepdari hám Arastudin bir tarepdari hám de Ptolemeydin da bir tarepdari órtasindagi dialog formasında jazılǵan. Kitaptıń basilip shigariliwina Galileydin dostı Urban VIII papasi tárepinen ruhsat etilgen sonda da, bir neshe aydan keyin kitaptı satıwdı qadaǵan etiledi, Galileydi bolsa Rimge sudqa shaqırtadı, ol jerge ol 1633-jıl fevralında keledi. Tergew 1633-jıldıń 21-aprelinen 21-iyunına shekem dawam etedi, 22-iyunda bolsa Galiley oǵan usınıs etilgen biykarlıq tekstin aytıwǵa májbúr boladı. Omiriniń sońǵı jıllarında ol juda awir sharayatta isleydi. Ozıniń Archertri atız-háwlisinde (Florensiya) ol úy qamagı astında edi (inkvizitsiyaning turaqlı baqlaw astında ) hám oǵan qalaǵa (Rim ) keliw ruhsat etilmeytugin edi. 1634-jılı Galileyga qarap atirgan ardaqlı qızı dunyadan otedi.

Galiley „Sáwbetler hám matematik tastıyıqlar…“ di jazadı, onda dinamikanıń tiykarların aytadı. 1636 -jıldıń may ayinda alim Niderlandlarda ozıniiń miynetin baspadan shigiwi haqqında sáwbetler ótkizedi, keyin hesh kimge sezdirmey ol jerge qoljazbalarin jiberedi. Az waqit otpey ol kóriw qásiyetin joǵatadı. „Sáwbetler…“ 1638-jılı Neley-deda dúnya júzin kóredi, Archertrida kitabi bolsa bir jıldan keyin — 1639 -jıldıń iyunında jetip keledi.

Galileo Galiley 1642-jıl 8-yanvar kúni dunyadan otti. Onı Archertrida dástúrlersiz hám qábir taslarisiz ko'miledi. Tek 1737-jılı onin sońǵı qálewi orınlanıladı -oniń kuli Florensiyadagi Sonta Kroche soboriga alip kelinedi, 17-martda ol Michelangelo (Mikelanjelo) janında dástúrler menen kómiledi.

1979 -jıldan 1981-jılǵa shekem Rim Papasi Ioann Pavel II inisiativasina kóre Galileydin reabilitatsiyasi boyınsha komissiya isledi hám 1992-jıl 31-oktyabrda Papa Ioann-Pavel II rasmiy turde tán alindi, 1633-jılı inkvizitsiya alimdi Kopernik teoriyasin biykarlattirip qatege jol qoyǵan.

Sonı biliw zárúrli, Galileo Galileyqudayga isenetugin edi.

Katolik shirkewi menen sudınan keyin, Galiley shıǵıp „Ol baribir óz o'gi atirapinda aylanadi! “ dab aytqan.

Galileo Galiley (1564-1642) Italning eń ataqlı táwip, fizikachi, matematikashı hám astronomılarınan biri edi. Onıń jumısları, qızıǵıwshılıqları hám de pikirleri jámiettiiń ózgertiwinde zárúrli áhmiyetke iye boldı.

Galileo Toscana, Italiyada tuwılǵan edi. Onıń shańaraǵı iri atlı banliy satıp aldı jáne onıń balası shıdamlıq qabiliyatiga qızıqtı. Galileo jaslıgınan berli ilmijotga shadlıq etiwge qızıqıp, tábiyiy pánlerde oqıwdı basladı.

Galileo tórt jıllıq Bolonya liceyinde oǵınach, óz pikirlerin ańlatpalap beriwge basladı. Ol fizika, matematika, esaplaw hám astronomiya tarawlarında tabıslı tálim aldı. Onıń energik hám intellektuallıq shayırati onı operativ paydalanıwǵa múmkinshilik berdi hám jańa maǵlıwmatlardı úyreniwge háreket etdi.

Galileo tınıshlıqqa qarsı hám isenimli tabloid kompleksiniń paydalanıwına vokiz etdi. Onıń aldında dunnoy awqamlardan hám baxıtlı esap -kitaplardan kelip shıqqan qayta hám anıq nátiyjelerdi úyrengen edi. Onıńge qaramay, Galileo tuwrı hám tolıq aydawǵan nátiyjelerdiń izbe-iz jayların tabıwǵa qızıqtı.

Tálim alıwınan keyin, Galileo Piza dáwirinde tariff keselligine terisd boldı. Ol kebirler teorasi haqqında úyrengen waqtımlik menen demde ataqlı boldı. Ol hesh Ganga tárepinde terisd bolǵan itimalotli unamlı kesellik ústinen uwayım maydanınan shıqtı. Onıń táwipi menen jumısı aqırı menen Galiyolya obalıǵı jónge salıw etildi.

Galileo Piza dáwirinde tikkeley pozitsionallar haqqında xabar aldı. Onıń tiykarǵı pikiri sonda, barlıq ob'ektlerdiń joqarıǵa qoyǵan bir minutada qo'layotgan (yoli ayqınlıq astında saqlanatuǵın ) jayı daima birdey joqarı boladı. Ol bul hám basqa sayaxatlarında keltirip barılǵan joqarı sapalı kestelerden kelip chiqganlar, sonıń menen birge, ma'sanaviy sanaqalardan da paydalanǵan. Bul nátiyjelerden, onıń ilmijotida sawlelengenligi gúzetildi. Kótere hám turaqlılıǵın bolsa sol dáwirde tán edi, sebebi ol adamlardı qawipsizlikke birovga dovol etip beriwge múmkinshilik berdi.

Galileo lumpen bilimi hám at -fanli pikir aralasıwların jo'natdi, dep usınıs etilgenleri hám ápiwayı maǵlıwmatlardı tastıyıqlab shıǵardı. Bul qattı usınıs nátiyjesinde, ol tog'rima-de-jaǵımlı mánisiniń tek keyin basıp yo'ng'on valsi hám múmkinshiligi inabatqa olinarli qanshellilik barg'ibor júriwdi suwretlab beretuǵın bir sferada tártip ornına kelip shıqtı. Bul zotlash dáwirinde, Galileo teleskopdan tuwrı Jupiterni esaplawǵan jáne onıń 4 turaqlı jarıqlıǵın yashirib qalǵanın anıqlaǵan. Ol dada venusi, Mars hám Saturn sheńberinde " yanalgan oyınshı" larni taptı. Onıń bul nátiyjeleri xojalıq tábiyaatında tınısh hám belgisizdiń sebepleri bolıwıngi ushın, Galileo sh