Tema №1. Klimat ózgeriwin keltirip shıǵarıwshı derekler hám faktorlar. Reje
Download 174.5 Kb.
|
Климат 1 лекция латын
|
Tema №1.Klimat ózgeriwin keltirip shıǵarıwshı derekler hám faktorlar. Reje: Islep shıǵarıw tarmaqları, islep shıǵarıw karxanalarınıń klimat ozgeriwine tásiri Klimat ózgeriwiniń tabiy hám antropogen sebepleri Jerdin global klimatı, mikroklimat, jergilikli klimat haqkında maǵlıwmat. Klimat ózgeriwine sebep bolıwshı ishki xám sırtkı faktorlar. Bugingi kunde klimat ózgeriuiniń tiykarǵı faktorlarına mısal kılıp tuurıdan tuwrı insan iskerligi, sonnan islep shıǵarıw tarmaqları, islep shıǵarıw karxanalarınıń rawajlanıwı natiyjesinde klimat ózgeriwine óziniń keri tásirin kórsetpekte. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 7- fevraldaǵı PF-4947-sanlı «Ózbekstan Respublikasın jánede rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası tuwrısında»ǵı Pármanı xámde usı iskerlikge tiyisli basqa normativ-huqıkıy hujjetlerde hám klimat ózgeriwi, hazirgi ekologiyalıq jaǵdaydı jaksılawǵa óz aldına itibar qaratılǵan. Tabiyat aytpaydı biraq kórsetedi, bull sózdin mánisi tábiyatqa qansha mehir menen qarasańız tábiyat ham sizge onday mexir kórsetiwi tuwrısında keń bir mánige iye esaplanadı. Hazirgi waqıtta guzetilip atırǵan klimattıń global ózgeriui sırtqı-ortalıqtıń turli komponentleri hám olardıń basqada qásiyetlerine, sotsial-ekonomikalıq tarmaqlarǵa tásir kórsetpekte. Islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı aqıbetinde atmosferaǵa shıǵıp atırǵan uglevodorod gazı muǵdarı jıl sayın kóbeyip barmaqta. Dunyanıń kóplegen territoriyalarında tábiiy tensalmaqlık buzılmakta, ayrım jerlerde jawıngershilik ádetdegiden birqansha kóp bolsa, basqa territoriyalarda qurǵaqshılıq juzege kelip atır. Usı jıldıń ózinde guzetilgen «Tábiiy normalardıńbuzılıwı» jaǵdayları usıǵan anık mısal boladı. 2010-jıl báhárde bazı Evropa mámleketlerinde kushli suw tasqınları juz berdi, jaz bolsa ıssı hám qurǵaq bolıp keldi. Esabatlarǵa qaraǵanda hár jılı atmosferaǵa 100 million tonnadan artıq uglevodorod shıǵarıladı eken. Sonıń 74 % rawajlanǵan mámleketler ulesine tuwrı keledi. Ilimpazlardıń pikirinshe, toǵaylardın janıwları aqıbetinde atmosferaǵa shıǵıp atırǵan korbonat kislotası islep shıǵarıw shıǵındılarınıń 50 % ten eken. Hawaǵa koterilgen tutin atmosferanıń joqarı qatlamında kuyindi zarreshelerin kobeytedi. Aqıbette planetamızǵa Kuyashdan kelip atırǵan ıssılıq energiyası kaytadan koinotqa jayılıuı ornına, Jerdin ózinde kalıp «Puwxana xádiysesin» keltirip shıǵarmaqda. Ózbekstan territoriyası boyınsha klimat monitoringi XX ásir hám XXI ásir baslarında ısıwdıń turǵın prinsiplerin kórsetpekte, onıń muǵdarı 10 jıllıq ushın 0,2 S dan asadı, bull arqa yarım shar boyınsha ısıwdıń ortasha muǵdarınan 40% ge artıq bolıp esaplanadı. Global ısıw territoriyadaǵı klimat sharayatların kwramalastırıp, jazǵı máwsimde kurǵaqshılıq hám jaziramandı kusheytirgen. Kıstıń qattı suwıǵın wzaytırǵan. Aral boyında selsiy boyınsha 40 dareje ıssıdan artıqtı quraǵan kunler 2 ese kobeygen. Insan óz iskerligi menen jer juzindegi muzlıqlarǵa duzetip bolmas zıyan jetkergen dep aytılmakta. Bazı ilimpazlar SHimoliy kutb, Arktikadaǵı muzlıqlar kelesi 40-50 jıl dawamında putkilley erip ketip, ummon juzesi 7 metrge kóterilip ketiwi mumkinligi haqqında eskertilmekte. Biraq basqa ilimpazlar bunday ehtimoldı rad etedi. Jer klimatı ısıwınıń Arqa hám Kubla kutblarındagı muzlıqlarǵa tásirin uyreniw ushın 2007 jıl mart ayında «Xalıqaralıq Kutblar jılı» atamasında eki jıllıq izertlewler proekti baslanǵan. Oraylıq Aziyada bolsa muzlı koyalar tiykarǵı suw derekleri esaplanadı. Bazı ekologlarǵa qaraǵanda bul muzlıqlardıń 30 % ti hazirge shekem erip ketken. Klimat ózgeriwiniń tábiiy hám antropogen sebepleri. Klimat sisteması, klimat sisteması komponentleri ham olar arasındaǵı baylanıs, keri baylanıslar mexanizmi, klimat ózgeriui ham rawajlanıuına tásir etetuǵın ishki hám sırtqı protsessler, ıssılıq ham ıgallıq almasınıwı, atmosfera sirkulyasiyası, geografik keńlik tásiri, jerde teńiz hám kurǵaqlıqtıń bólistiriliwi qar hám ósimlik kaplamı orografiya ham klimat, klimattıń biyiklik boyınsha ózgeriwi, Klimattıń kontinentallıǵı. Klimat sisteması ózinde 5 áhmiyetli komponentleri: atmosfera, gidrosfera, kriosferalar (muz ham qar), qurǵaqlıq hám biosferası juze bólimi hám olar arasındaǵı óz-ara baylanıstı óz ishine alǵan quramalı sistema. Klimat sisteması komponentleri hám turli protsessler klimat ózgeriwi rawajlanıwınıń sırtqı hám ishki bólimlerge bólinedi. Sırtqı protsesslerge tómendegiler kiredi: Quyash radiatsiyasınıń quyılıwı Atmosfera quramının ozgeriwi, litosferada bolatuǵın protsessler hám koinotdaǵı aerozollar hám gazlar aǵımı Okeanlar, materiklerdiń kórinisi ózgeriwi Ishki protsesslerge tómendegiler kiredi. Atmosferanıń okeanlar, qurǵaklıqtın juze bólimi hám muzdıń (ıssılık almasınıwı, puwlanıwı, jawıngershilikler) menen óz-ara háreketi Muz-okean óz-ara háreketi Bulıtlılıq Hám ósimlik qaplamı Bul kompleksli sistema tómendegi parametrler menen tusindiriledi: temperatura, atmosfera jawıngershilikleri, hawa hám topıraq ıǵallıǵı, qarlı hám muz kaplamlı jaǵday, teńiz juzesi. Klimat sisteması sonday-aq bir qansha kuramalı tárizde xarakterlenedi: atmosfera ham okean sirkulyasiyasının iri masshtabtaǵı dinamikası, ekstremal metereologik jaǵdaylardıń kushi hám chastotası, osimlik hám hayuanat dunyasınıń jasaw ortalıǵınıń shegeraları. Atmosfera – atmrsfera sharayatında ıssılıqtı jer sistemasında alıw, uzatıw, ótkeriu hám joq etiwge usaǵan kuramalı protsessler menen xarakterlenedi. Tuwrıdan-tuwrı quyash radiyasiyası atmosferadan ótip hám tarqatılǵan radiatsiya atmosferada kısman aks ettiriledi. Biraq kóp muǵdarda ol nurdı ózine jutadı hám suw háwizleri, topırak juzelerin ısıtadı. Jer juze bólimi infraqızıl radiatsiyanı ozinen shıǵaradı, onı bolsa jer juzesi ózine qamrap aladı. Jer hám atmosfera radiatsiyası birgelikte barqulla dunya juzine shıǵarıp turadı hám quyash radiatsiyasın sayaramızǵa keliwin teńlestiredi.Quyash nurı energiyasınıń bir bólimi jer juzesi ham atmosferanı ısıtıwǵa ketedi. Nurlanıw jolı menen ıssılıq almasınıwınan tısqarı, jer juzesi hám atmosfera arasında ıssılıq almasınıuı ıssılık ótkeriu jolı menen ámelge asırıladı. Atmosfera ishinde ıssılıq ótkeriude vertikal joneliste hawanı aralastırıw zárur áhmiyetke iye. Jer juzesine tusetuǵın ıssılıktın ulken bólegi suwdı ısıtıwga sarplanadı. Atmosferada suu puwı jıynalıwı nátiyjesinde ıssılık shıǵadı, ol bolsa óz náwbetinde hawanı ısıtıwǵa gorizontal gdarlanadı. Issılıq almasınıwı xawa aǵımı arqalı ıssılıqtı gorizontal ótkeriw áhmiyetli protsess bolıp esaplanadı. Hawa temperaturası hawanı gorizontal tárizde okeannan kurǵaklıqqa, qurǵaqlıkdan okeanǵa otiwi, radiatsiyanı turli darejede kamrap alıw ham turli qızıuına qarap, qurǵaqlık hám teńizlerdiń bólistiriliuine, keńlikler boyınsha kuyash radiatsiyasının keliuine qarap sutkalı ham jıllık juriui boladı. Atmosfera ham jer juze bólimi ortasında turaklı ıǵallıq almasınıwı juz beredi. Suw juzesi, topırak, ósimliklerden atmosferaǵa suw puwlanadı, bull bolsa suwdın ustki bólimi hám topırakdan ulken muǵdarda ıssılıq sarflanadı. Real sharayatlarda atmosferada suw puwı kondensatsiyalanadı, bunıń aqıbetinde tuman hám bult payda boladı. Bultlardan payda bolatuǵın jawıngershilikler putkil jer sharı ushın puwlanıwdı teńlestiredi. Jawıngershilikler sanı ham olardıńtarqalıwı diyxanshılıq hám osimlikler dunyasınıń tiykarın shólkemlestiredi. Jawıngershilikler sanı bóliniwi, olardıń ózgeriwshenligi suw háwizleriniń gidrologik tártibine baylanıslı. Issılıqtıń atmosferada natuwrı bólistiriliwine atmosfera basımın natuwrı blistiriliwine hám háreketin izden shıǵaradı. Jerdiń sutkalıq hareketi jer juze bólimine qaraǵanda hawanıń háreketine ulken tasir kórsetedi. Atmosfera qatlamı shegeralarında hawaǵa tásir kılatuǵın kush bull ısqalanıw bolıp esaplanadı. Atmosferanıń ulıwma sirkulyasiyası – bull haua aǵımının tiykarǵı kompleksi bolıp, xawa massasınıń gorizontal hám vertikal almasıwın ámelge asıradı. Onıń payda bolıwı atmosferada turaqlı tarizde turli tezlikdegi tolkınlar hám dawıllar payda bolıwına baylanıslı. Usı atmosfera galayanları – siklon hám antitsiklonlar – atmosfera sirkulyasiyasınıń xarakterli belgileri bolıp esaplanadı. Atmosferanıń ulıuma sirkulyasiyası klimat sisteması jaǵdayı xarakterlerinen biri bolıp esaplanadı. Hawanıń kóshiui hawa-rayınıń ózgeriuine tásir kıladı. Global klimat sisteması jaǵdayı klimat payda qılıwshı protsessler atmosfera sirkulyasiyası, ıssılıq almasınıwı hám ıǵallıq almasınıwı turli geografik territoriyalarda korinislerdi ańlatadı. Klimattıń lokal turleri keńlikler, qurǵaqlıq ham daryalar bólistiriliwi, orgografiya, topıraqlar, ósimlik hám qar qatlamları, okean aǵımlarına baylanıslılıǵı bolıp esaplanadı. Ilimpazlardıń pikirine kóre klimat ózgeriwi adamlardıń óz iskerligi dawamında atmosferaǵa kwp muǵdarda parnik gazlerin shıǵarıwı nátiyjesinde juz beredi, hám bul menen jer juzesiniń ısıp ketiwine sebep boladı. Biz qazılma janılǵısın jaǵamız. Zavodlar atmosferaǵa ulken kólemdegi karbonat angidrid gazin shıǵarıp jibermekte. Atmosfera ıssıkxana ayna diywalları tárizde isleydi. Kórinip turǵan nurdı kiritedi hám ishinde nurlanǵan infrakızıl nurdı saklap qaladı. Bir tarepten parnik gazleri kóplep quyash nurların uslap qalıwǵa jardem beredi ham bull menen jerdegi tirishilik ushın eń maqul bolǵan temperaturanı saqlap turadı. Bul gazlersiz sayaramızdaǵı ortasha temperatura hazirgidey 15 gradus ıssı emes, blkim 18 dareje suwıq bolǵan bolar edi. Bunıń ńátiyjesinde jerde tirishiliktiń támiyinleniwi ushın zarur sharayatlar jaratılǵan. Baskatarepten bolsa bunday parnik gazleri qansha kóp bolsa, sayaramızdaǵı ıssılıq sonsha uslanıp turadı ham bunın nátiyjesinde jer atmosferasının ortasha temperaturası koteriledi. Ortasha temperatura kóterilgen sharayatta barlık klimat protsessleri ózgere baslaydı. Temperatura koteriliwinen muzlıqlar eriydi. Arqa hám SHıǵıs muzlıqları eriwi menen okeanlarǵa kóp muǵdarda dushshı suw kelip tusedi. Dushshı suu, shor okean suwınan parklı tarizde, basqasha fizikalık qásiyetlerge iye ol tez ısıydı. Okean hátte gradustıń 10/1 bólegine bolsada, ısıǵanda bolsa okean aǵımları ózgeredi. Jaǵadaǵı kóplep mámleketlerdiń klimatı okean aǵımlarına baylanıslı. Asirese okean aǵımları global gidrologik sikldi teńsalmaqlıkta uslawshı kushi esaplanadı. Barlık materiklerdegi klimatı tartipke salıwshı siklonlar hám antitsiklonlardıń kayjerde payda bolıuı hám okean aǵımlarına baylanıslı. Sol okean aǵımları jawınlardı alıp keletuǵın bultlardıń qanday hám qansha kolemde payda bolıuına juwap beredi. Eger aǵımlar ózgeretuǵın bolsa barlıq nárse hámme global klimat payda qılıushı protsessler ham ózgerip ketedi.Birak klimat ózgeriuiniń sebebi tek adam ǵana emes, mumkin jerdegi protsessler, klimatı formalandırıwshı sırtqı tasirlerge tómendegilerdi hám kiritiw mumkin. Materikler ham okeanlardıń olshemi, relfi hám ózara jaylasıuının ózgeriui Quyash jaqtılandırıuınıń ózgeriwi Jer orbitası ham oqı korsetkishleriniń ózgeriui Atmosfera tınıqlıǵı hám quramınıń ózgeriwi, sonday-aq onıń quramındaǵı parnik gazleri (CO2 xám CN4) esesiniń ózgeriwi. Jer usti nur qaytarıw kásiyetleriniń ozgeriui. Okean tubindegi bar bolǵan ıssılık mugdarınıń ozgeriui Neft ham gaz kazıp alınıuı aqıbetinde jer yadrosı ham kabıǵı arasındaǵı tabiy katlamnıń ozgeriwi. Download 174.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|