Gap ustida ishlash

 Gap ustida ishlash mashqlarining turlari
Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-
xil bo‘lib, analiz va sintezning
ustunligiga hamda o‘quvchilarning mustaqillik darajasiga ko‘ra tasnif 
qilinadi.
Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mash
qlari ikkiga
bo‘linadi:
- analitik mashqlar, ya ’ni tuzilgan tayyor matndan olingan g
apni tahlil
qilish;
- sintetik mashqlar, ya ’ni mustaqil gap tuzishga 
qaratilgan mashqlar.
Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi, ular p
arallel holda
yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi.
O‘quvchilarning mustaqilligi va bilish jarayonining faollik dara
jasiga ko‘ra

---

gap ustida ishlash mashqlari uchga bo‘linadi:
1) namuna asosidagi mashqlar;
2)konstruktiv mashqlar;
3)ijodiy mashqlar.
Namuna asosidagi mashq aniq, to‘g‘ri tuzilgan sintaktik qurilmal
arni amaliy
o‘zlashtirishni, ularning ichki bog‘lanishini, mazmunini tushunishni ko‘z
da tutadi.
Bunday mashqlar ichida analitik mashqlarga, shuningdek, gapni kuz
atish va
eshitish, uni o‘qishga muhim o‘rin beriladi. Namuna asosidagi mas
hqlarga
quyidagilar kiradi:
1. Gap ustida ishlashning eng oddiy, boshlang‘ich, shu bilan
birga, eng
zaruriy shakli — namunani o‘qish (yozish), intonatsiyasi, ifodaliligi usti
da ishlash,
gapning asosini va mazmunini tushuntirish, ba’zan esa gapni yodda
saqlash,
yodlash hisoblanadi.
Gapni o‘qish va kuzatish nutq o‘stirishga katta yordam beradi. Gap
intonatsiyasi

---

ustida ishlash gap mazmunini va bog‘lanishini tushunishga, namunaga q
arab, uni
o‘zlashtirish va yodda saqlashga, gap qurilishini yaxshi tushunishga 
yordam
beradi. Bu jarayonda nutqdan gapni intonatsiyaga qarab ajratishga,
intonatsion
tugallanganlikni ifodalashga, darak, so‘roq va his-
hayajon gaplarning
intonatsiyasiga, uyushiq bo‘lakli gaplar va bog‘lovchisiz qo‘shma g
aplardagi
sanash ohanggiga, bog‘langan qo‘shma gap intonatsiyasiga 
e’tibor berish kerak.
2.Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob (gap
tuzish) uchun
asos bo‘ladi va ,,namuna“ vazifasini bajaradi. Savolda uning asosiy maz
munigina
emas, balki barcha so‘zlari va sintaktik qurilishining chizmasi ham 
beriladi.
Masalan: Bolalar bog‘da nima terdilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar).
Savollar asta-
sekin murakkablashtirib boriladi: bolalar oldin so‘roq so‘z o‘rniga bir
so‘z qo‘shib gap tuzgan bo‘lsalar, keyinroq o‘z so‘zlarini ko‘proq
qo‘shishga
majbur bo‘ladilar: Bolalar bog‘da nima qildilar? (Bolalar bog‘da ol
ma terdilar.

---

Bolalar bog‘da olma terdilar va uni savatlarga soldilar). Yoki „Bol
alar qayerda
bo‘ldilar? Ular nima qildilar?“ (Bolalar bog‘da bo‘ldilar. Ular olma 
terdilar va
savatlarga soldilar,). Sen tipratikan haqida nimalarni bilasan? Nega qush
lar uyasini
buzish mumkin emas? kabi.
Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan
mashqlar
kiradi. Bunday mashqlar grammatik tushuncha va qoidaga asoslanadi. K
onstruktiv
mashqlarning turlari quyidagilar:
1.Aralash berilgan so‘zlardan gap tuzish yoki tartibsiz berilgan
gaplardan
matn tuzish. Bunda so‘zlar grammatik materialning o‘rganilishiga q
arab uch
variantda berilishi mumkin: a) so‘zlar tayyor ishlatiladigan shaklda beril
adi: meva,
bog‘da, bog‘banlar, terdilar (Bog‘bonlar bog ‘da meva terdilar),
b) o‘rganilgan grammatik materialni hisobga olib, ayrim so‘zlar bos
h shaklda,
boshqalari tayyor shaklda beriladi. Masalan, „Otlarda birlik va ko‘p
lik“ mavzusi

---

o‘tilgach, paxta, dalada, bola, terdilar shaklida berilishi mumkin; v) barc
ha so‘zlar
bosh shaklda beriladi: koptok, hovli, bola, o‘ynamoq.
2.Nuqtalar qo‘yilmagan, bosh harf yozilmagan matndan gaplarn
ing
chegarasini ajratish. Bu mashq bolalarni o‘z nutqlarida gaplarning c
hegarasini
ajratishga, gapni to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatadi.
3.Berilgan sodda gapni so‘roqlar yordamida bosqichli yoyish
mashqi.
Masalan: Qushlar uchib keldi. Qayerdan uchib keldi? Qushlar sovu
q
mamlakatlardan uchib keldi. Qayerga uchib keldi? Qushlar sovuq maml
akatlardan
о‘z uyalariga uchib keldi.
4.Berilgan sintaktik chizma asosida gap tuzish.
Ega_______kesim Ega________________kesi
m
/ \ / \ / \
/ \
II d. b. II d. b II d. b. II 
d.b. II d.b.

---

Chaqqon bolalar olma terdilar. Ishchan bolalar 
chiroyli gullami
zavqlanib terdilar.
5.Berilgan gapga o‘xshash, masalan, uyushiq egali yoki kesimli 
sodda yoyiq
gap tuzish. Bunda o‘quvchilarga Quyosh yoritadi va isitadi kabi ga
p beriladi,
o‘quvchi esa „Ravshan o‘qidi va ishladi“ kabi gap tuzadi.
6.Ikki-uch sodda gapdan bitta uyushiq bo ‘lakli sodda gap tuzish.
Masalan, „Bahorda qaldirg‘ochlar issiq mamlakatlarga uchib ke
tadi“,
„Bahorda laylaklar ham uchib ketadi“ gaplaridan uyushiq bo‘lakli „
Bahorda
qaldirg‘ochlar va laylaklar 
issiq mamlakatlarga uchib ketadi “ gapi tuziladi.
Ijodiy mashqlarda o‘quvchilar o‘zlari erkin ravishda gap tuzadi
lar.
Boshlang‘ich sinflarda 
ijodiy mashqlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi:

---

1.Gap tuzish uchun mavzu beriladi, o‘quvchilar shu mavzuga
mos gap
tuzadilar:
„Quyoshli kunda”, „ Bizning uy” yoki „ Quyon va tipratikan“ kabi.
2.Narsa rasmi yoki sujetli rasm beriladi, o‘quvchilar rasm aso
sida bir yoki
bir necha gap tuzadilar.
Ikki-
uchta ,,tayanch“ so‘z beriladi, o‘quvchilar shu so‘zlami qatnashtirib gap
tuzadilar. Tayanch so‘z sifatida bolalarning faol lug‘atiga aylantirish zar
ur bo‘lgan
so‘zlar olinadi