Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari

Kiritma qurilmalar. Kiritma qurilmalar gap holatida bo’lib, nutqda gapdan anglashilayotgan fikrga qo’shimcha tariqasidagi yangi fikrni bayon etish vositasidir. Kiritmalar kirish gaplardan o’zining gaplik mohiyatiga to’la egaligi (kirish gaplar garchi shaklan gap tarzida bo’lsa-da, ko’proq kirish so’zlik tabiatiga ega bo’ladi), asosiy gap bilan mazmuniy bog’liklikning o’ziga xosligi bilan ajralib turadi: Buvamga (hamma band bo’lganligi uchun) men qarashib turadigan bo’ldim. Bu gapdagi hamma band bo’lganligi uchun qurilmasi kiritma gap bo’lib, u asosiy gap bilan grammatik jihatdan bog’lanmasa-da, mazmunan undan anglashilgan voqea/hodisaning sababini bildirib, mazmunan qo’shma gaplarda bo’lgani kabi izohlash vazifasini o’tamoqda. Kiritma gapning nisbiy mustaqilligi gap ohangidan ham anglashilib turadi.
Kiritma gapning qo’shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi uning ma‘lum gapga nutq momentida tug’ilib qolgan ehtiyojga ko’ra kutilmagan tarzda birdan kiritilishidir. Bu uni sof nutqiy xodisadek tasavvur qilishga olib keladi. Biroq so’zlovchi ongida kiritma qurilmalarni gapga kiritish ko’nikma va malakasi mavjud bo’lib, bu uning lisoniy hodisa tajallisi ekanligidan, lisonda uning nutqiy qo’llanish andozasi mavjudligidan dalolat beradi.
Kiritma qurilmalarning o’rni ham gap tarkibida qat‘iydir. U asosiy fikrga qo’shimcha, ilova fikrni ifodalaganligi bois gap avvalida kela olmaydi. Chunki asosiy fikr boshlanmasdan ilova fikrni berish noo’rindir. Shuningdek, kiritma gap oxirida ham bo’lmaydi.
Kiritma gaplarning yana bir xususiyati uning yig’iq (kesimdangina iborat) bo’lmasligidir. 1.Yalpiz (cho’l yalpizini aytgani yo’q) oshga solinadi. 2. O’sha yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Chunki, birinchidan, fikr qo’shimcha bo’lsa-da, u muhim, shu boisdan, odatda, uni faqat kesim bilan berishning imkoni yo’q. Ikkinchidan, kiritma bir so’z bilan berilsa, u ajratilgan bo’lakka aylanib qoladi: Onam (o’gay) meni ko’p urishardi. Bunday ko’rinishdagi ajratilgan bo’lak ba‘zi darslik va qo’llanmalarda kiritma gap sifatida talqin qilinadi. Biroq Otam (o’gay) qazo qildi gapida o’gay birligi ajratilgan aniqlovchi (Bayroq, havo rang, hilpiramoqda gapidagi kabi). Demak, kiritma qurilmali gaplar mohiyatan qo’shma gaplarga o’xshaydi. Biroq grammatik shakl va intonatsion o’ziga xoslik ularni farqlovchi belgidir. Misol sifatida O’rmondan (u yerda yirtqich hayvonlar bor edi) bo’kirgan ovozlar eshitilardi gapini olaylik. Gap mazmunini O’rmonda yirtqich hayvonlar bor, shuning uchun u yerda bo’kirgan ovozlar eshitilardi deya tushunish mumkin. Biroq uni O’rmonda bo’kirgan ovozlar eshitilardi, u yerda yirtqich xayvonlar bor edi tarzida o’zgartirilsa, gaplardagi grammatik mustaqillik kuchayib, ular qo’shma gapni hosil qilmaydi, balki alohida sodda gaplarga aylanadi
Undalma. Gap undalma bilan ham kengayishi mumkin. Undalma gap tarkibidagi II shaxs kishilik olmoshi bo’lgan so’zshakl ma‘nosini muayyanlashtiruvchi unsur bo’lib, u mantiqan so’z kengaytiruvchisi maqomida bo’ladi. Biroq u kengayayotgan so’z bilan bog’langanda, grammatik aloqaga ega emas. Undalma mazmunan bog’langan so’zshakl nutq yo’naltirilgan shaxs yoki narsa predmetni ifodalaydi. Undalma vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot, ba‘zan otlashgan so’zshakllar keladi.
Demak, undalma gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’lmagan, gap tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshining so’z kengaytiruvchisi hisoblanadi. Ajratilgan bo’lak ajralmish bo’lak bilan mazmunangina munosabatga kirishganligi kabi, undalma ham nutq yo’naltirilgan shaxs, predmet bilan mazmuniy bog’lanishga ega bo’ladi.
Undalma kengaytirgan olmosh so’zshakl gapning barcha bo’laklari, bo’lakning kengaytiruvchilari, qolaversa, bo’lak bo’laklarining kengaytiruvchilari bo’lishi mumkin.
Kesim: Do’stim, ishonganim sizsiz.
Ega: Oybek, (sen) maktabga kechikyapsan.
Hol: Salim, sen tufayli murodimga yetdim.
Aniqlovchi: Gulbadan, sening muhabbating dilingda pinhon.
To’ldiruvchi: Qarchig’ay changalim, senga yo’l bo’lsin.
Undalma qo’llanganda u kengaytirgan so’z tushib qolishi ham mumkin. 1.Ey Sharqning bo’stoni, dilimga payvand! 2.Kel, ey Furqat, suxanni muxtasar qil.
So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxs/predmetni ifodalovchi so’zshakl gap tarkibida yo’q va uni tiklab ham bo’lmasligi mumkin: 1.Hay qizlar, mana bo’ldi pora-pora paranji. 2. Yigitcha, mashina jo’nayapti. Ammo baribir, undalma ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshi mazmunining muayyanlashtiruvchisi ekanligi ma‘lum bo’lib turadi.
Undalma vazifasida qo’llanadigan so’zlar:
1.Ot: Xola, bemahalda nima qilib yuribsiz?
2.Otlashgan so’zlar: 1.Ko’rganlar, gapiring. 2. Tentagim, nima deysan? 3. Birinchi, men ikkinchi!
Undalma kengayishi ham mumkin: 1. Yaxshi yigit, sevganingdan ayrilma. 2. Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani?
Undalma uyushishi ham mumkin. Bunda nutq turli narsalarga qaratiladi. Daraxtlar, bo’stonlar, sizdan so’rayman.
Undalma gapning barcha o’rinlarida kela oladi. Gap boshida kelganda uni ochadi, oxirida esa yopadi: 1. Aziz do’stim, omonmisan?- 2.Omonmisan, aziz do’stim.
Undalma mustaqil gap sifatida ham bo’lishi mumkin: 1. Opa! Sen ham odam edingmi? 2.Bola qichqirdi: «Dada!»


Adabiyotlar:

1. 
   Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000.
   
2. 
   Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003.
   
3. 
   G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989.
   
4. 
   O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b.
   
5. 
   www.ziyonet.