Gaz turbinali va bug-gazli ieslar

Gaz turbinali va bug-gazli IESLAR

• Tayarlagan : Erimbetov Bibaris
• Qabillagan : Esemuratova Shiyrin

Bugʻ turbinali issiqlik elektr stansiyasi — qozon, bugʻ turbinasi va turbogeneratordan iborat energetika agregatlari majmui. Qozon, suv quvurlari tizimidan hosil qilinadi. Qattiq, suyuq yoki gaz holatdagi yoqilgʻilarning temperaturasi 500° dan yuqori boʻlgan issiqlik energiyasi taʼsirida qozon quvurlaridan oʻtadigan suv yuqori bosimli bugʻga aylanadi. Bugʻ taʼsirida turbina, yaʼni birlamchi motor parraklari har minutda 1500—3000 aylanish tezligida harakatga keladi. Bunda bugʻning kinetik energiyasi mexanik energiyaga aylanadi. Turbogeneratorning stator chulgʻamida yuqori kuchlanishli EYUK (elektr yurituvchi kuch), isteʼmolchida esa tok hosil boʻladi, natijada mexanik energiya elektr energiyasiga aylanadi. Umuman, dunyo miqyosida ishlab chiqariladigan elektr energiyasining taxminan 80% gachasi turbogeneratorlar vositasida olinadi, ammo Bugʻ turbinali issiqlik elektr stansiyasi i. e. s.ning foydali ish koeffitsiyenti (f. i. k.) yuqori emas.]
Bugʻ turbinali issiqlik elektr stansiyasi k. qiymatini bir muncha koʻtarish uchun turbina parraklaridan oʻtgan bugʻ sovitkichlar vositasida yana suvga aylantirilib, nasos orqali qayta isitkich qozonga yuboriladi va suv boʻyicha berk tizim hosil qilinadi. Bunda elektr stansiya f.i.k. 32—40% gacha koʻtariladi.[1] Bugʻ turbinali issiqlik elektr stansiyasi k. qiymatini bir muncha koʻtarish uchun turbina parraklaridan oʻtgan bugʻ sovitkichlar vositasida yana suvga aylantirilib, nasos orqali qayta isitkich qozonga yuboriladi va suv boʻyicha berk tizim hosil qilinadi. Bunda elektr stansiya f.i.k. 32—40% gacha koʻtariladi.[1]
O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi matbuot xizmati xabariga ko‘ra, birinchi qurilmani 2019 yilning sentabr oyida, ikkinchisini noyabr oyida foydalanishga topshirish rejalashtirilgandi. Yangi avlodga mansub energobloklar an'anaviy issiqlik elektr stansiyalari sarflaydigan yonilg‘iga birligiga nisbatan ikki barobar ko‘p elektr energiyasi ishlab chiqaradi.
Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, bug‘-gaz qurilmalarida KPD taxminan 59 foizni tashkil etib, bu an'anaviy bug‘ generatorli stansiyalar ko‘rsatkichlaridan ancha yuqori bo‘lishi bilan birga, energobloklarning ish jarayonida atmosferaga chiqadigan zararli gazlar miqdori qariyb ikki baravarga kamayadi.
To‘raqo‘rg‘on IES ishga tushirilishi natijasida bir yilda 900 Mvt qo‘shimcha qo‘shimcha quvvat yoki 7 mlrd KvT soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyati yaratiladi va Farg‘ona vodiysining Namangan, Andijon va Farg‘ona viloyatlarida elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyoj to‘liq qoplanadi.
Qurilish ishlarida 2400ga yaqin mahalliy va xorijiy ishchilar ishtirok etdi.
Fotoalbom yoqilg'ilarni yoqish paytida ajralib chiqadigan issiqlik energiyasini konvertatsiya qilish natijasida elektr energiyasini ishlab chiqaradigan issiqlik elektr stantsiyasi. IESlar orasida issiqlik bug 'turbinalari (TPPP) ustunlik qiladi, ularda issiqlik energiyasi bug' generatorida suv bug'ini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Yuqori bosim, bu elektr generatorining rotoriga (odatda sinxron generator) ulangan bug 'turbinasining rotorini boshqaradi. Bunday IESlarda yoqilgʻi sifatida koʻmir (asosan), mazut, tabiiy gaz, qoʻngʻir koʻmir, torf, slanets ishlatiladi.
Elektr generatorlari uchun haydovchi sifatida kondensatsiyalanuvchi turbinalarga ega bo'lgan va tashqi iste'molchilarni issiqlik energiyasi bilan ta'minlash uchun chiqindi bug'ining issiqligidan foydalanmaydigan TPES kondensativ elektr stantsiyalari deb ataladi. Elektr stantsiyasi IESda ishlab chiqarilgan elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Isitish turbinalari bilan jihozlangan va chiqindi bug'ining issiqligini sanoat yoki maishiy iste'molchilarga beradigan TPES kombinatsiyalangan issiqlik va elektr stantsiyalari (CHP); ular issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiyasini ishlab chiqaradilar.
Gaz turbinasidan elektr generatori tomonidan boshqariladigan issiqlik elektr stantsiyalari gaz turbinali elektr stantsiyalari (GTPP) deb ataladi. GTPP yonish kamerasida gaz yoki suyuq yoqilg'i yoqiladi; 750-900 S haroratli yonish mahsulotlari elektr generatorini aylantiruvchi gaz turbinasiga kiradi. Bunday issiqlik elektr stantsiyalarining samaradorligi odatda 26-28% ni tashkil qiladi, quvvati bir necha yuz MVt gacha. GTPPlar odatda elektr yukining eng yuqori nuqtalarini qoplash uchun ishlatiladi.
Bug 'turbinasi va gaz turbinasi blokidan iborat kombinatsiyalangan tsiklli gaz turbinali stansiyaga ega bo'lgan issiqlik elektr stansiyasi kombinatsiyalangan tsiklli elektr stansiyasi (CCPP) deb ataladi. samaradorligi 42 - 43% ga yetishi mumkin. GTPP va PGPP tashqi iste'molchilarni ham issiqlik bilan ta'minlashi mumkin, ya'ni issiqlik elektr stantsiyasi sifatida ishlaydi.
Issiqlik elektr stantsiyalari keng tarqalgan yoqilg'i resurslaridan foydalanadi, joylashtirish uchun nisbatan bepul va mavsumiy tebranishlarsiz elektr energiyasini ishlab chiqarishga qodir. Ularning qurilishi tez amalga oshiriladi va mehnat va moddiy xarajatlarni kamaytirish bilan bog'liq. Ammo TPP muhim kamchiliklarga ega. Ular qayta tiklanmaydigan resurslardan foydalanadi, unumdorligi past (30-35%), ekologik vaziyatga nihoyatda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu dunyoning issiqlik elektr stansiyalari har yili atmosferaga 200-250 million tonna kul va 60 millionga yaqin tikanli angidrid chiqaradi, shuningdek, juda katta miqdordagi kislorodni o'zlashtiradi. Mikrodozalardagi ko'mir deyarli har doim U238, Th232 va uglerodning radioaktiv izotopini o'z ichiga olishi aniqlandi. Rossiyadagi aksariyat IESlar jihozlanmagan samarali tizimlar chiqindi gazlarini oltingugurt va azot oksidlaridan tozalash. Tabiiy gazda ishlaydigan qurilmalar ko'mir, slanets va mazut qurilmalariga qaraganda ekologik jihatdan ancha toza bo'lsa-da, gaz quvurlarini yotqizish tabiatga zarar etkazadi (ayniqsa, shimoliy hududlarda).