Genetika predmeti. Genetika tirik organizmlarning eng muhim xossalari bo'lgan irsiyat va o'zgaruvchanlikni o'rganadi. Kishilar qadim zamonlardan buyon irsiyat va o'z- garuvchanlik sirlarini bilishga urinib kelmoqdalar

GENETIKA
Genetika predmeti. Genetika tirik organizmlarning eng muhim xossalari bo'lgan irsiyat va o'zgaruvchanlikni o'rganadi. Kishilar qadim zamonlardan buyon irsiyat va o'z- garuvchanlik sirlarini bilishga urinib kelmoqdalar. Irsiyat - tirik organizmlarning belgi va xususiyatlarini o'z nasliga o'tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli bolalar ota-onasiga, aka-ukalar esa o'zaro bir-biriga o'xshash bo'ladilar, Odamlarda tana va yuz tuzilishi, sochning hamda ko'zning rangi tashqi muhit omillarining ta'siriga qaramasdan nasl- dan-naslga o'tadi. Agar qora tanli bola Yevropada tug'ilgan bo'lsa, u o'z belgilari bilan Afrikada tug'ilgan bolalardan farq qilmaydi. Irsiy belgilarning avloddan-avlodga o'tib, uzoq muddatlarda saqlanib qolishligi (ya'ni turg'unligi) tufayli organizmlarning belgilari million yillar davomida o'zgarmasdan nasldan-naslga o'taveradi. Shuning uchun hozirgi akarimorf kanalari va chayonlar paleozoy erasida yashagan ajdodlaridan deyarli farq qilmaydi. Odamlarda ham juda ko'p irsiy belgilar misolida irsiyatning turg'unligi- ni ko'rsatish mumkin. Masalan, Angliyada graf Shryusberining 14 avlodida irsiy belgi bo'lgan sindaktiliya (ikkita va undan ortiq barmoqning qo'shilib ketishi) kuzatilgan. Avstriyalik imperator Gabsburglar avlodining ko'pchiligining jag'i oldiga turtib chiqqan bo'lgan. Irsiy belgilarni yuzaga chiqaruvchi omil nima? Angliyalik antropolog F.Galton fik- riga ko'ra, har bir organizmda irsiy belgilarni yuzaga chiqaruvchi o'lmas modda bo'lib, bu modda tashqi muhit omillari ta'sirida ham o'zgarmasdan jinsiy hujayralar orqali av- loddan avlodga o'tadi. A.Veysman F.Galtonning fikrini davom ettirib, irsiy belgilarning yuzaga chiqishi jinsiy hujayralarda joylashgan murtak plazmasiga bog'liq deb tushun- tiradi. Lekin vegetativ ko'payishda ham irsiy belgilarning to'liq yuzaga chiqishi, irsiyat moddasining faqat jinsiy hujayralardagina emas, balki somatik hujayralarda ham borligini ko'rsatadi. Albatta, bu tushunchalar bilan irsiy omil nimaligini izohlash juda qiyin. Irsiy omilni tushuntiruvchi fikrlar XIX asrning oxirlariga kelib paydo bo'la boshlaydi. Yadroda juda yaxshi bo'yaladigan tanachalar topilib, ular xromosomalar deb atal- di. Xromosomalarda irsiy belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar joylashganligi aniqlandi. Keyinchalik esa genning tarkibiy qismi hisoblangan DNK molekulasining asosiy irsiy omil ekanligi ma'lum bo'ldi. « Irsiyatning turg'unligi nisbiy bo'lib, ayrim holatlarda belgilar keyingi avlodlarda o'z- garishi mumkin. Irsiyatning o'zgaruvchanligini birinchi bo'lib 1901-yili De Friz ko'r- satgan edi. Hozirgi paytda o'zgaruvchanlik xillari va ularni yuzaga keltiruvchi sabablar yaxshi o'rganilgan. O'zgaruvchanlik odatda tashqi va ichki omillar ta'sirida genotip- ning yoki fenotipning o'zgarishi hisobiga yuzaga chiqadi. Irsiy (genotipik) o'zgaruvchanlik genotipning o'zgarishi natijasida sodir bo'lib, nasldan-naslga beriladi (ranglarni
ajratmaslik - daltonizm, olti barmoqlilik - polidaktiliya) va hokazo. Irsiy bo'lmagan o'zgaruvchanlik esa fenotipning o'zgarishi bilan sodir bo'lib, nasldan-naslga berilmay- di (vazn, bo'yning uzunligi va hokazolar). O'zgaruvchanlik tufayli bitta oilada tug'il- gan bolalar bir-birlariga va hattoki o'z ota-onalariga ham to'liq o'xshash bo'lmaydilar. Chunki keyingi avlodlarda ota-ona xromosomalarida genlar joylashishining yangi tartibi hosil bo'ladi. Shu tufayli yer yuzida yashayotgan odamlar bir-biriga o'xshash bo'lmas- dan qandaydir belgilari bilan bir-biridan farq qiladilar va har bir kishida faqat shu kishi- ning o'ziga xos bo'lgan belgi va xususiyatlar shakllanadi. Irsiyat va o'zgaruvchanlik bir-biriga uzviy bog'liq bo'lib, evolyutsion taraqqiyot- ning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari hisoblanadi. Yangi turlarning paydo bo'lishi va yashab qolishi irsiyat va o'zgaruvchanlik tufayli sodir bo'ladi. Chunki belgi va xossalar irsiyat tufayligina ularning keyingi avlodlariga o'tishi mumkin. Bu esa yangi zot, nav va mikroorganizmlarning har xil turlarini olish imkoniyatini beradi. Tekshirish usullari. Duragaylash, sitogenetik, ontogenetik, populatsion-statistik va somatik hujayralar genetikasi usullari genetikaning asosiy tekshirish usullari bo'lib, ular yordamida turli genetik jarayonlar keng miqyosda o'rganiladi. Duragaylash eng ko'p qo'llaniladigan usul bo'lib, uning yordamida organizmlarni o'zaro chatishtirib olingan birinchi va undan keyingi bo'g'inlarda belgilarning yuzaga chiqish qonuniyatlari o'rganiladi. Duragaylash bo'yicha tadqiqotlarni faqat organizmlar darajasidagina emas, balki hujayralar daraj asida ham olib borish mumkin. Sitogenetik usuldan hujayradagi xromosomalarni o'rganishda foydalaniladi. Bu usul sitologik va genetik usullarning hamkorligiga asoslangan. Xromosomalarni suyak ko'migi hujayralarida va leykotsitlarda o'rganish juda qulay. Tibbiyot amaliyotida xromosomalarni o'rganishda asosan leykotsitlardan foydalaniladi. Sitogenetik usul yordamida kariotip, jinsiy xromatin, xromosoma mutatsiyalari, xromosoma xaritalarini tuzish, genomning kelib chiqishi va boshqa ko'pgina masalalarni hal qilish mumkin. Ontogenetik usul yordamida organizmlarning individual rivojlanish davrida genlarning belgilarni yuzaga chiqarishi o'rganiladi. Urug'langan tuxum hujayrada kelgusi organizm uchun xos bo'lgan barcha genlar bo'ladi. Lekin bu genlarning hammasi ham baravariga bir vaqtda belgilarini yuzaga chiqaravermaydi. Individual rivojlanishning embrional davrida ma'lum bir genlarning belgisi yuzaga chiqqan bo'lsa, undan keyingi davrlarda esa boshqa genlarning ta'siri yuzaga chiqadi. Organizm rivojlanishining qaysi davrida qaysi genlar ta'siri yuzaga chiqishini bilish odam irsiyatini o'rganishda muhim ahamiyatga ega. Populatsion-statistik usul yordamida ma'lum genlarning populyatsiyalarga uchrashi va tarqalishi o'rganiladi. Toza populyatsiyalarda genlar bir xil nisbatda tarqalgan bo'lib, bu nisbatan uzoq yillar davomida o'zgannasdan saqlanadi. Shuning uchun bunday populyatsiyalarda genetik muvozanat saqlanadi. Lekin tabiatda ideal holda toza bo'lgan populyatsiyalar yo'q. Chunki populyatsiyalardagi genetik jarayonlarga doimo ichki va
tashqi omillar ta'sir qilib, uning muvozanat holatini o'zgartiradi. Populyatsiyalarni ku- zatishdan olingan natijalar matematik usullar bilan hisoblanib, populyatsiyalarning genetik strukturasi to'g'risida ma'lum xulosalar chiqariladi. Somatik hujayralar genetik usuli yordamida har xil organizmlarga mansub bo'lgan somatik hujayralarni chatishtirilib, ulardagi xromosomalarning genetik xaritalari tuzi- ladi. Buning uchun ma'lum bir tur somatik hujayralarni organizmdan ajratilgan holda ko'paytirilib, bir xil genotipga ega bo'lgan hujayralar to'plami (klonlar) olinadi. Shunday bir xil genotipli hujayralarga mutagen ta'sir ettirib, irsiyati o'zgarganlari ajratiladi va ular bioximik usullarda tekshiriladi. Irsiyati o'zgargan hujayralarni to'liq o'rganib bo'lingach, ularni o'rganilishi kerak bo'lgan hujayra bilan chatishtirilib, yangi belgini yuzaga chiqargan genning xromosomadagi o'rni aniqlaniladi. Odam va sichqon somatik hujayralari birga o'stirilib, ularning bir-biriga qo'shilishidan duragay hujayralar olingan. Shu duragay hujayralarni o'stirishni davom ettirilganda, ulardagi odam xromosomalari sekin-asta yo'qola borib, faqat to'qqizinchi xromosomagina qolgan. Shunday hujayraga virus tushirilganda hujayrada virusga qarshi odam interferoni hosil bo'lgan. Bu bilan odamning to'qqizinchi xromosomasida interferon sintezini boshqaruvchi gen joylash- ganligi aniqlangan. G enetikaning rivojlanish davrlari. Genetikaning rivojlanish tarixini uchta davrga bo'lish mumkin: klassik (1900-1930), neoklassitsizm (1930-1953) va sintetik (1953-yil- dan hozirgacha). Genetikaning klassik davri 1900-yili bir-biridan bexabar holda uchta olimning uch xil davlatda, ya'ni G. de Friz (Gollandiya), K.Korrens (Germaniya) va K.Chermak (Avstriya) har xil organizmlarda irsiyat qonuniyatlarini qaytadan kashf qilishlari bilan boshlanadi. Irsiyat qonuniyatlarini birinchi bo'lib chex olimi G. Mendel (1865) kashf etgan edi. Lekin Mendel qonuniyatlari qaytadan kashf qilingan 1900-yil genetikaning yuzaga kelgan yili hisoblanadi. Bu davrning dastlabki yillarida genetikaning rivojla- nishida ko'p qiyinchiliklar bo'ldi. Shunga qaramasdan irsiyat qonuniyatlarini o'rganish bo'yicha yig'ilgan ma'lumotlar asosida gen nazariyasi yaratildi. O'sha davrning yirik olimlaridan V.Betcon, G.Mendel qonunlari faqat o'simliklargagina xos bo'lmasdan, mikroorganizmlarga, hayvonlarga va odamga ham oid ekanligini ko'rsatdi. 1903-yili V. Iogannsen irsiyati bir xil bo'lgan, ya'ni genetik jihatdan toza organizmlarda irsiy belgilarning nasldan-naslga o'tish qonuniyatlarini, 1909-1911 -yillarda amerikalik olim T.X.Morgan irsiyatning xromosoma nazariyasini yaratdi. Morgan nazariyasiga ko'ra, irsiy belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar xromosomalarda joylashgan bo'lib, shu xromosomalar orqali nasldan-naslga o'tadi. % Klassik davrning boshiarida tashqi muhit omillarining irsiyatga ta'siri kam o'rganil- ganligi tufayli genlar o'zgarmas degan tushuncha hukm surar edi. Lekin shu davrning oxirlariga kelib genlarning o'zgarishi, ya'ni gen mutatsiyalari ma'lum bo'ldi. Birinchi bo'lib rus olimlari G.A.Nadson va Filippov (1925) zamburug'larga rentgen nurini
ta'sir ettirib, har xil mutatsiyalarni oldilar. Keyinchalik amerikalik olimlar G.Myoller (1927) drozofil pashshasini, I.L.Stadler (1928) makkajo'xorini rentgen nuri bilan nur- lantirib, irsiyatining o'zgarishini aniqladilar. Rus olimi N.I.Vavilov (1920) irsiy o'zgaruvchanlikning gomologik qatorlar qonuniyatini yaratdi va bu qonun asosida madaniy o'simliklarning kelib chiqish va joylashish markazlarini aniqladi. Yu.A.Filipchenko (1919) Petrograd universiteti qoshida genetika kafedrasini tashkil qildi. S.S.Chetveri- kov 1920-1930-yillarda endigina rivojlanayotgan genetikani evolyutsion ta'limot bilan bog'ladi. Genetika shunday ajoyib yutuqlarga ega bo'lishi bilan bir qatorda kamchiliklardan ham xoli emasdi. Ayniqsa, odam genetikasini o'rganishda ko'p kamchiliklarga yo'l qo'yildi. Masalan, F.Galton ruhiy belgilarning rivojlanishida faqat tashqi muhit omil- larigina emas, balki irsiy omillar ham o'z ta'sirini ko'rsatadi deb tushuntirdi va odam avlodini yaxshilash kerak degan xato fikrlarni ilgari surdi. U turli muassasalarda ma'ru- zalar o'qib, yevgenika (kishilar avlodini yaxshilash) fanini targ'ib qildi. Uning fikricha, kishilar orasida yaxshi genlarni ko'paytirish uchun iqtidorli odamlarning turmush sha- roitlarini yaxshilash, ulardan ko'proq nasi olish kerak. Shu davrda Amerikada, Angliya- da, Germaniyada yevgenika bo'yicha yangi kafedralar tashkil qilindi. Bu kafedralarda 1915-1920-yillari chekuvchilar, ruhiy kasallar, jinoyatchilarning farzandlari kelajakda xuddi o'z ota-onalariga o'xshagan bo'ladi degan noto'g'ri ta'limotlar yaratildi va bunday ota-onalardan farzandlar bo'lmasligi kerak deb tushuntirildi. Lekin bu ta'limot katta qarshilikka uchradi va tuzilgan kafedralarning barchasi tez orada tarqatilib yuborildi. Evgenika ta'limotlari Rossiya genetiklariga ham yetib kelgan edi. Lekin ular odam irsiyatini yaxshilash masalalarini emas, balki talantli kishilarning geneologiyasini yoki avlodlar shajarasini o'rgandilar. N.K. Koltsov va Yu.A.Filipchenko yevgenika ta'limo- tini qattiq tanqid qildilar. Rus genetiklari A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy va boshqalarning avlodlar shajarasini tuzib, talantning nasldan-naslga o'tishida ijtimoiy omillarning ro- lini ko'rsatib berdilar. Xullas, bu davrda yevgenika tanqidga uchrab, gen to'g'risidagi tushunchalar esa mustahkamlandi va gen ta'limoti yaratildi. Genetikaning neoklassitsizm davri boshlariga kelib, irsiyatni o'rganishning moleku- lar asoslari yaratila boshlandi. Irsiy axborotni o'zida saqlovchi va uni yuzaga chiqaruv- chi omil aniqlandi. Irsiyatni molekular darajada o'rganishga birinchi bo'lib asos solgan olim N.K.Koltsovdir. Koltsov fikricha, irsiy axborotni o'zida saqlovchi va uni yuzaga chiqaruvchi omil oqsildan iborat. Lekin hozirda bizga irsiy omil (gen) oqsildan emas, balki DNKdan tuzilgani ma'lum bo'ldi. Shunga qaramasdan N.K.Koltsovning fikri juda katta ahamiyatga ega. Bu davrda gen bo'linmas degan tushuncha hukm surar edi. Bu ma- sala bilan qiziqqan A.S.Serebrovskiy (1929) drozofil pashshasiga rentgen nurini ta'sir ettirib, bosqichli allelizm hodisasini kuzatdi va genning mayda qismlardan iboratligini, ya'ni genning bo'linishi mum'kinligini isbotladi. 1940-yillarga kelib G.Bidl va Ye.Tatum gen ishtirokida fermentning sintez qilinishi ni, ferment ta'sirida esa belgining yuzaga chiqishini (bitta gen - bitta ferment) ko'rsat- dilar. 1944-yili amerikalik mikrobiolog olim O. Everi Rokfeller institutida irsiyatning moddiy asosi oqsil emas, balki DNK molekulasi ekanligini isbotlab berdi. 1952-yilda Xershi va Cheyz bakteriyaga virus tushganda virusning faqat DNK molekulasi bakteriya hujayrasiga kirishini aniqladilar. Rossiyada tibbiyot genetikasining rivojiga S.N.Davi- denko XX asrning 30-yillarda asos solib, neyrogenetikani rivojlantirdi va irsiy kasalliklarning geterogenligini aniqladi. S.N.Davidenko birinchilardan bo'lib tibbiy-genetik maslahat (konsultatsiya)ga katta e'tibor berdi va genetikaning turli usullari yordamida irsiy kasalliklarni o'rgandi. Shunday qilib, genetikaning bu rivojlanish davrida genning bo'linishi mumkinligi, DNKning irsiyatdagi roli va shunga o'xshash muhim masalalar hal qilindi. \ Genetikaning sintetik davri boshlanishida barcha genetiklarning diqqat-e'tibori irsiy axborotni o'zida saqlovchi va kelgusi naslga o'tkazuvchi DNKga qaratildi hamda uning kimyoviy tarkibi hamda strukturasi o'rganila boshlandi. Kolumbiya universiteti- ning biokimyogar olimi E.Chargoff DNK tarkibida azotli asoslardan A (adenin) miqdori T (timin) miqdoriga, G (guanin) miqdori S (sitozin) miqdoriga aynan to'g'ri kelishini aniqladi. 1953-yili J.Uotson va F.Krik DNK molekulasining strukturasi ikkita parallel zanjirdan iborat ekanligini isbot qildilar. 1955-yili S.Benzer gen bir chiziq bo'ylab joylashgan nukleotidlardan tashkil topgan DNKning bir bo'lagi ekanligini kashf etdi. Bu esa nuqtaviy mutatsiyalarning bitta nukleotidning o'zgarishi natijasida sodir bo'lishini tushuntirishda katta rol o'ynadi. 1956-yili A.Korenberg DNK sintezida qatnashuvchi fermentni, ya'ni DNK polim erazani topdi. O radan ko'p o'tmasdan bakteriyada DNKning halqasim on shaklda bo'lishi va 1961-1965-yillari genetik kod (D N K kodi) aniq- landi. Shu yillarda fransiyalik olimlar F.Jakob va J.Mano oqsil sintezining boshqarilishi haqidagi ta'limotni yaratdilar. 1970-yili X.Temin va D.Baltimor RNK asosida DNK molekulasini sintez qiladigan fermentni topishdi va genetik axborotning faqat DNK va RNKga emas, aksincha, RNK molekulasidan DNKga ham ko'chirilishi mumkinligini isbotladilar. Bu davrda irsiy kasalliklarni o'rganishga e'tibor juda oshdi. Odam genetika- si masalalariga bag'ishlangan bir qancha konferensiyalar o'tkazildi va nihoyat tibbiyot genetikasi paydo bo'ldi. Odamdagi xromosomalar soni va ularning morfologiyasi to'liq aniqlandi. 1968-yilga kelib odam xromosomalaridagi ayrim genlarning joylashishi aniq- landi. Keyingi yillarda esa xromosomalarni maxsus usullar yordamida bo'yash bilan ularning genetik xususiyatlari yanada to'liq o'rganila boshlandi. j* G enetikaning vazifalari va aham iyati. Genetika fani oldida hozirgi kunga va uzoq yillarga moijallangan juda katta masalalar turibdi. Genetika faqat nazariy masalalarni o'rganib qolmasdan, irsiyat qonuniyatlarini amaliyotga yanada keng tatbiq qilishi kerak. Genetikaning yutuqlaridan keng foydalangan holda o'simlik, hayvon va mikroor- ganizmlarning sermahsul turlarini yaratishga e'tiborni yanada oshirish kerak. Genetika qonuniyatlari asosida kelajakda jinsni boshqarishning yangi usullari yaratiladi va hattoki somatik hujayralardan olingan yadroni, yadrosi olingan tuxum hujayraga ko'chirish mu- ammolari ham to'liq yechiladi. Odam va tibbiyot genetikasining yutuqlaridan foydalanib irsiy kasalliklarni aniqlash va ularni davolash muammolari hal qilinadi. Statistik ma'lumotlarga qaraganda, 1956-yilda irsiy kasalliklarning 700 ta xili ma'lum bo'lsa, 1986-yilga kelib ularning soni 2000 taga yetdi. 1992-yilda irsiy kasalliklarning va belgilarning spni 5710 ga yetdi. Shuni ta'kidlash kerakki, odamlarda uchraydigan, kuzatiladigan irsiy kasalliklarning soni yillar o'tgan sari oshib bormoqda, irsiy patologiyaning yangi shakllari aniqlanmoq- da. Irsiy kasalliklarning hosil bo'lish jarayonlari atroflicha o'rganilib, ularning yuzaga chiqishida faqat genotip emas, muhitning roli ham katta ekanligi ko'rsatildi va bunday kasalliklarning oldini olish yo'llari topildi. Hozirgi kunda, ayniqsa, molekulyar geneti- kaning yutuqlaridan irsiy kasalliklarni aniqlashda va davolashda keng foydalanilmoqda. G regor Iogann M endel va uning ta ’limoti. Genetikaning paydo bo'lishida Men- delning xizmati juda katta, lekin ko'pchilik adabiyotlarda uning hayoti va genetika fani asoschisi ekanligi keng yoritilmagan. Shuni e'tiborga olib, Mendel ta'limotini o'rgani- shni uning taijimai holi bilan tanishishdan boshlaymiz. Iogann Mendel 1822-yilda Avst- ro-Vengriyada (Sileziya) dehqon oilasida tug'iladi. Otasi vafotidan so'ng 16 yoshidan boshlab mustaqil hayotga qadam qo'yib, o'zini-o'zi boqa boshlaydi. O'rta maktabni katta qiyinchiliklar bilan tugatadi. U bolaligidan o'qituvchi bo'lishni orzu qilardi. Shu orzu yo'lida u Troppauskadagi o'qituvchilar tayyorlash maxsus kursiga o'qishga kirib, uni muvaffaqiyatli tugatdi va o'qishga kiruvchi o'quvchilarni o'qitish bilan ro'zg'or tebrata boshlaydi. Keyinchalik falsafa bo'yicha maxsus bilim yurtiga o'qishga kiradi, bilim yur- tida cherkov bilimlaridan tashqari Mendelni juda qiziqtirgan matematika va fizika fanlari ham o'qitilar edi. Bu fanlarni yanada chuqurroq o'zlashtirish maqsadida universitetga o'qishga kirmoqchi bo'ladi.
Lekin moddiy qiyinchilik uning bu orzusini yuzaga chiqi- shiga to'sqinlik qiladi. Iqtisodiy qiyinchilik uni 21 yoshida cherkovga xizmatchi bo'lib ishga joylashishga majbur qiladi. Cherkovda ishlab, unversitetning fdologiya fakultetini tugatdi. U matematika, fizika, tibbiyot tarixi, grek va lotin tillaridan gimnaziyada va maktabda dars berish bilan birga tabiat hodisalarini katta qiziqish bilan kuzatdi. U um- rining oxirigacha meteorologiya, tilshunoslik, quyosh dog'larini kuzatish, oqova suvlar sathining o'zgarishi hamda asalarilarni chatishtirish bo'yicha ko'plab ilmiy tekshirish ishlari olib boradi. Morovskiy nomli asalarichilik jamiyatining vitse-prezidenti edi. U nomini tarixda. qoldirgan ilmiy ishlarni 1854-yilda 32 yoshida boshladi. No'xatlar ustida olib borgan bu ko'p yillik ilmiy kuzatishlari haqida 1865-yili «Tabiatshunoslar jamiyati»da ma'ruza qiladi va 1866-yilda bu ma'lumotlar mazkur jamiyatga tegish- li bo'lgan jurnalda «O'simlik duragaylari ustida o'tkazilgan tajribalan> («Опьгги над растителньши гибридами»)" sarlavhasi nomi bilan ilmiy maqola chop etildi. Bu so- hadagi boshqa ilmiy ishlari bizga ma'lum emas, chunki u vafot etganidan keyin uning
Mendel tajribalar natijalarini quyidagicha tushuntirdi: 1) birinchi avlodda paydo bo'lmagan belgi no'xatlar irsiyatida butunlay yo'qolib ket- masdan, yashirin holatda saqlanadi va keyingi avlodlarda paydo bo'ladi; 2) belgi birinchi avlodda paydo boimasdan keyingi avlodlarda paydo bo'lsa, demak, belgini yuzaga chiqaruvchi qandaydir irsiy omil (gen) bor; 3) dominant belgi bo'lgan sariq rangni yuzaga chiqaruvchi genni bosh harf "A" bilan, yashil rangli genni yuzaga chiqaruvchi genni esa kichik "a" bilan ifodalaydi va birinchi avlod duragaylari sariq bo'lsa-da, ularda ikkita gen bo'lishligini ko'rsatib, ikkita harf "Aa" bilan belgiladi. Mendel irsiyat bitta gen bilan ifodalanmasdan har biri alohida, ya'ni alternativ belgini yuzaga chiqaruvchi bir juft gen bilan ifodalanishi kerak degan xulosaga keldi. Demak, har bir organizmda ma'lum bir belgini yuzaga chiqaruvchi gen bitta emas, balki juft bo'lar ekan. Hozirgi zamon ta'rifi bo'yicha, ma'lum bir belgini yuzaga chiqaruvchi va gomologik xromosomalarning bir xil lokuslarida joylashgan bunday juft genlarni allelgenlar deyiladi. Mendelning yuqoridagi xulosalaii XX asrga kelib belgilarning genlar orqali yuzaga kelishi isbotlanadi. Birinchi avlod duragaylarini o'zaro chatishtirilganda har bir allel "A" va "a" mustaqil ravishda gametalarga taqsimlanadi. O'tkazilgan tajribalar natijasi tahlil qilinganda belgilar fenotip bo'yicha ikkinchi avlodda 3:1 nisbatda, ya'ni 3 hissa sariq, 1 hissa yashil no'xatlar hosil bo'ladi. Bu holatni Mendel quyidagicha tushuntirdi: 1) gametalar hosil bo'lishida allellar ikkiga ajraladi va har bir gametaga faqat bitta allel tushadi, demak, gametalar "sof ekan; 2) urug'lanish jarayonida gametalarning qo'shilishi tasodifan bo'ladi; 3) tashqi belgilari (fenotip) bo'yicha bir xil bo'lgan organizmlar irsiy xossalari (ge- notipi) bilan farq qilishi mumkin. Mendel bu xulosalarni monoduragay chatishtirishda fenotipik belgilarni tahlil qilishi natijasida oladi. Mendelni yana allellarning nasldan-naslga o'tish qonuniyati qiziqtiradi. Bu muammoni yechish uchun u ikkinchi avlod duragaylarini o'z-o'zidan changlanishi uchun har bir o'simlikni qopchiqchalai* bilan o'rab qo'yadi. Birinchi guruh, ya'ni yashil rangli no'xatlardan faqat yashil rangni avlodlar oladi, demak, bu organizmlarning bar- chasi genotipi bo'yicha gomozigotali (aa), ya'ni bir xil alleldan iborat ekan. Ikkinchi guruhdagi sariq rangli no'xatlarda belgilarning ajralishi kuzatilib, dominant belgilarning retsessiv belgiga nisbati 3:1 bo'ladi. Demak, bu organizmlar geterozigotali (Aa) bo'lib, ikki xil allelni o'z ichiga oladi. Uchinchi guruhdagi sariq rangli no'xatlarda ajralish sodir bo'lmaydi, demak, ularning genotipi gomozigotali (AA) ekan. Yuqoridagilarga asos- lanib belgilarning ajralish qonuniyati yaratiladi. Bu qonuniyatga ko'ra, monoduragay chatishtirishda ikkinchi avlod duragaylarda belgilarning ajralishi fenotip bo yicha 3Ala genotip bo'yicha esa lAA-2Aa-laa nisbatda bo'ladi. ' Mendel irsiyatda xromosomaning rolini bilmasdi. U jinsiy hujayralar orqah a lel- laming kelgusi bo'g'inlarga o'tishini va kombinatsiyalashuvim faqat nazany jihatdan kerak. Mendel o'zining bu tajribalarining natijalarini matematik usulda tahlil qilib, bel- gilarning ajralishini quyidagi formulada ifodalash mumkinligini ko'rsatdi: (3+1)2. Bundan shunday xulosa chiqadiki, ya'ni diduragay chatishtirish ikkita bir-biridan mustaqil bo'lgan monoduragay chatishtirish natijasidir: 9AB-3aB-3AB-lab + (3A+la)x(3B+lb). Bu natijani faqat genlar bir-biriga bog'langan bo'lmasdan o'zaro mustaqil ravishda nas- ldan-naslga berilaAigan bo'lgandagina kuzatish mumkin. Mendel diduragay, triduragay va poliduragay chatishtirish tajribalarining natijalari asosida belgilarning mustaqil hol- da nasldan-naslga o'tish qonunini yaratadi. Mendel fenotipik belgilarni o'rganish asosida belgilarning nasldan-naslga o'tish qo- nuniyatini nazariy jihatdan quyidagicha izohlab beradi. Ikkita bir-biridan keskin farq qi- ladigan belgi (alternativ belgi) ikkita irsiy omilga (gen) bog'liq va bu belgilar ajralganda ularni yuzaga chiqaruvchi omillar alohida gametalarga tushadi. Belgilarni yuzaga chiqa- ruvchi omil gen bo'lib, u xromosomada joylashgan. Xromosomalar esa organizmda juft- juft holda uchraydi. Shunga ko'ra, har bir gen ham juft holda uchraydi. Juft yoki allel genlar gomologik xromosomalarning bir xil lokuslarida joylashgan bo'ladi. Belgilarning mustaqil holda nasldan-naslga o'tishini diduragay chatishtirishdan chiqqan natijani tahlil qilish bilan kuzatish mumkin. Duragaylardagi faqat bitta belgining yuzaga chiqishini kuzatamiz. Masalan, rangi sariqlar 9AB + 3Ab = 12; yashillar 3aB + lab = 4 nisbat 12:4 yoki 3:1. Ikkinchi belgi shakli silliqlar 9 AB + 3aB = 12 burishganlar 3Ab + lab = 4 nisbat 12 : 4 yoki 3:1