Genomika fanidan Taqdimoti Mavzu: Satellit dnk. Mikro va Minisatellitlar

Berdaq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universeteti Biologiya fakulteti Biologiya taʼlim yoʻnalishi 2E bosqich talabasi Xudoyberganov Javlonbekning

GENOMIKA fanidan

Taqdimoti

Mavzu: Satellit DNK. Mikro va Minisatellitlar

REJA:

1.Satellit DNK va Odam genomi

2.Makrosatellitlar

3.Minisatellitlar

Odam genomi–bu odam organizmi to‗qima hujayralarida mavjud bo‗lgan

irsiy (genetik) material umumiy yig‗indisi hisoblanadi. Odam genomi hujayra

yadrosi va shuningek, mitoxondriyalar tarkibida joylashgan 23 juft

xromosomalardan tashkil topgan. Bunda xromosomalarning 22 jufti

autosomalar va bir jufti jinsiy xromosomalardan (X va Y xromosomalar) tashkil

topgan.

Odamning xar bir somatik xujayra yadrosida 23 juft xromosoma bo‗lib: xar

bir xromosomada bir molekula DNK joylashadi. Odamda bitta xujayradagi 46

molekula DNK uzunligi taxminan 2 metr, nukleotid juftlari soni 6,4 mlrd. Odam

tanasidagi hamma xujayralar umumiy DNK uzunligi (taxminan ular 5×1013) 10-

11km ni tashkil etadi, bu qarib yerdan quyoshgacha bo‗lgan masofadan 1000

marta ko‗proqdir. Odamda genlarning soni 30ming dan 40 ming oralig‗ida.

Odam genomi loyihasi bo‗yicha amalga oshirilgan tadqiqotlar davomida

odam genomi tarkibida 20 000–25 000 faol holatdagi genlar aniqlangan. Odam

genomi tarkibida 28 000 atrofidagi genlar tavsiflangan. Odam va boshqa

eukariotlar genomi taxlil qilinganda genlar tarkibida takror tandemlar kashf

etilgan.

Butun genom (organizmdagi barcha DNK)ni sekvenirlash hamon murakkab vazifa boʻlib qolmoqda. Bu jarayon genom DNKsini koʻplab kichik boʻlaklarga boʻlish, boʻlaklarni sekvenirlash va bitta uzun zanjirga yigʻishni talab qiladi. Biroq soʻnggi yigirma yil ichida ishlab chiqilgan yangi usullar tufayli hozir genomni sekvenirlash “Inson genomi loyihasi”ga qaraganda ancha tezroq va arzonroq^1

1

start superscript, 1, end superscript.

Bu maqolada DNK sekvenirlash usulini yaqindan koʻrib chiqamiz. Hozirgi kunda yaxshi yoʻlga qoʻyilgan Sanger boʻyicha sekvenirlash usuliga toʻxtalamiz, shu bilan birga, yuqori tezlik va arzon narxga ega boʻlgan yangi (“keyingi avlod”) usul haqida ham gaplashamiz.

Satellit DNK–Eukariot organizmlar genomiga tegishli bo‗lgan

kompanent, tandem tuzilishdagi takror nukleotid ketma-ketliklaridan tashkil

topgan. Satellit DNK oqsil kodlamaydi va xromosomaning geteroxromatinida

joylashgan. Satellit DNK xromosomaning telomer va sentromer sohalari uchun

xarakterli.Oldiniga ―satellit dnk‖ termini eukariotik genomning ultrasentrifuga

gradienti yordamida ajralgan qismi hisoblangan. AT/GS miqdori va tarkibi

bo‗yicha DNK ning asosiy massasidan farqlanishi kerak.

Ko‗p takrorlanuvchi satellit nukleotid ketma-ketligi uzunligi 100 ming dan 1

mln nukleotidlardan tashkil topgan. Takrorlanuvchi ketma-ketliklar 100 juft

asosdan tashkil topgan. Odamda satellet alfoid DNK hamma xromosomalarning

sentromeralarida joylashgan. Bitta takror uzunligi 171juft asosdan tashkil

topgan, xar bir xromosomadagi takrorlanuvchi xududlar o‗lchami 3-5% ga yaqin.

Satellitlarning katta qismi odamlarda va boshqa organizmlarda sentromerada

joylashgan.

Minisatellitlar. 7 tadan 100tagacha nukleotid uzunliklardan tashkil topgan

DNK fragmentidagi takrorlar. Ular odam genomida 1000dan ortiq joylarda

uchraydi. DNK daktiloskopiyada gibrizidatsiya tekshiruvlari uchun , ma‘lum

populyatsiyani aniqlash bo‗yicha populyatsion – genetik tekshiruvlarda

qarindoshlikni aniqlashda xuddi molekular markerlar singari foydalaniladi. Odam

va boshqa sut emizuvchi organizmlar telomerida tandem takrorlar GGGTTA

ketma-ketlikdan tashkil topgan.

Mikrosatellitlar ( yoki oddiy qisqa tandem takrorlar)- DNKdagi 1- 6 juft

asos uzunlikdagi takrorlanuvchi fragmentlar. Mikrosatellitlar nukleotidlar ketmaketligini yuqori tezlikda o‗zgarishi bilan tavsiflanadi.DNK replikatsiyasi va nuqtali

mutatsiyada ko‗chib o‗tadi. Mikrosatellitlar minisatellitlar kabi populyatsion

genetik tekshiruvlarda molekular markerlar singari foydalaniladi.