Geodeziya rivojlanish tarixi

Qadimda geodeziya fanining o’rni
geodeziya
Olimlarning fikri
Ulug‘ o‘zbek olimi Abu Rayxon Beruniy (973-1057 yillar) yer shari kattaligini aniqlashda IX asrning oxirlarida yashagan Abu Toyib Sind Ali usuli bilan balandligi ma’lum bo‘lgan tog‘ tepasidan turib quyoshning ufqda botish (gorizont pasayish) burchagini o‘lchash yo‘li bilan yer shari radiusini hisobladi. Beruniy tomonidan 32o shimoliy kenglikdagi Nandanada tekisligida qad ko‘tarib turgan tog‘ tepasidan gorizont pasayish burchagi 𝛼 o‘lchangan, h tog‘ balandligi ham aniqlangan, u xolda 1.1 –shaklidan yer shari radiusi
ga teng bo‘ladi.
geodeziya

Olimlarning fikri

• Beruniy o‘lchovlariga ko‘ra 32o shimoliy kenglikda yer shari radiusi R=6321,5 km, 1o meridian yoyining uzunligi S=110,275 km ga teng. Hozirgi hisoblarga ko‘ra 32o shimoliy kenglikda R=6356,18km, S=110,88 km dir.
• Gollandiyalik olim V. Snellius (1580-1626 yillar) uzoq masofalarni o‘lchashda triangulyatsiya usulini qo‘lladi. 1669-1670 yillarda fransuz olimi En Pikar (1620-1682 yillar) Parij va Am’en shaharlari orasida triangulyatsiya o‘tkazib, yer shari radiusi 6371, 62 km ekanligini aniqladi.
• 1680 yilda I. Nyuton (1643-1727 yillar) o‘zining butun dunyo tortishish qonuniga asoslanib, yer shakli shar emas, sferoid (ellipsoid) shaklida ekanligini nazariy jihatdan isbotladi, amaliyotda geodezik o‘lchashlar yordamida ko‘p olimlar yer o‘lchamlari va shaklini aniqlashda Nyuton fikrini to‘g‘riligini ta’kidlaydilar.

geodeziya

XIX asr boshlarida turli mamlakatlarda astronomiya, geodeziya soxasida olib borilgan ishlar yerni shakli ellipsoiddan biroz farq qilishini ko‘rsatdi. Masalan ulug‘ olim Laplas Fransiya va boshqa davlatlarda olib borilgan gradus o‘lchashlar natijasini analiz qilib, meridian 1 sining uzunligi ekvatordan qutblarga tomon bir xilda kamaymasligini aniqladi. Shunga asoslanib yer o‘ziga xos noaniq shaklga ega ekan, degan xulosaga kelindi. 1873 yilda nemis fizigi I. V. Listing yerning bunday shaklini geoid deb atalishini taklif etdi.

• XIX asr boshlarida turli mamlakatlarda astronomiya, geodeziya soxasida olib borilgan ishlar yerni shakli ellipsoiddan biroz farq qilishini ko‘rsatdi. Masalan ulug‘ olim Laplas Fransiya va boshqa davlatlarda olib borilgan gradus o‘lchashlar natijasini analiz qilib, meridian 1 sining uzunligi ekvatordan qutblarga tomon bir xilda kamaymasligini aniqladi. Shunga asoslanib yer o‘ziga xos noaniq shaklga ega ekan, degan xulosaga kelindi. 1873 yilda nemis fizigi I. V. Listing yerning bunday shaklini geoid deb atalishini taklif etdi.
• Yerning kattaligini aniqlashda Rossiyada bajarilgan gradus o‘lchashning ahamiyati juda katta.
• Masalan 1816 yildan boshlab geodezist K. I. Tenner raxbarligida Rossiyaning g‘arbiy chegarasidagi guberniyalarda astronom V. Ya. Struve raxbarligida Boltiq bo‘yi guberniyalarida gradus o‘lchash ishlari olib borilib, bu ishlar 1850 yilgacha davom etgan va Dunay daryosining quyilish joyidan to Skandinaviya yarim orolining shimoliy qirg‘og‘igacha bo‘lgan 2520 meridian yoyining uzunligi xisoblab chiqarilgan.