Geografiya yo’nalishi 1-kurs 22. 03-guruh talabasi hasanboyev bekmurod mavzu: kartografik proeksiyalarni aniqlsh

PROEKSIYALARNING TURLARI

Kartografiyada ellipsoid yuza tekis yuzada birorta geometrik. shakl (yuza) yordamida tasvirlanadi. Azimutal proyeksiyalarda ana shunday yordam chi geom etrik yuza b o ‘lib, ellipsoid yoki shar sirtiga urinm a yoki u ni kesuvchi tekislik, silindrik proyeksiyalarda ellipsoid yoki sharga urinrrm yoki uni kesuvchi silindrning yon tom on sini, konusli proyeksiyalarda ellipsoid yoki sharga u rinm a yoki uni kesuvchi konusning yon tom on sirti hisoblanadi (2.8-rasm ). B unday proyeksiyalarda hosh m assh lab u rinm a n u q ta la rd a , shuningdckS urinm a va kesuvchi chiziqlarda saqlanadi. K artografik to ‘rlar ko‘rinishi. chunonchi m eridian va parallellar shakli, m eridianlarva parallellar o'rtasidagi oraliqlam rng qiymati proyeksiyalarni tuzish usuliga bog'liq bo'ladi (2.9-rasm ). Azimutal proyeksiyalarda — ellipsoid yoki sharyuzasi unga u rin m a bo‘lgan yoki uni kesuvchi tekislikka e/tktiziladi. Silindrik proyeksiyalarda — ellipsoid yoki shar yuzasi unga urinm a tuVlgan yoki uni kesuvchi silindrning yon tom on sirtiga o tkaziladi, shundan so‘ng u yasovchi b o ‘yicha qirqiladi va tekislikka yoyiladi. Konusli proyeksiyalarda — ellipsoid yoki shar yuzasi unga u rin m a b o lg an yoki uni kesuvchi konusning yon tom on sirtiga o 'tk azilad i, so'ngra u yasovchi bo‘yicha qirqiladi va tekislikka yoyiladi. Bu yuzalar, shuningdek, h ar xil oriyentirlangan b o iis h i ham mumkin. Yordam chi yuzani ellipsoidning yoki sham ing qutbiy o ‘qi yoki ekvatoriga nisbatan oriyentirovkasi b o ‘yicha kartografik proyeksiyalar quyidagilarga bolinadi: Normalproyeksiyalar — yordam chi yuzaning o ‘qi Ycr cllipsoidi yoki shari o ‘qi bilan ustm a-ust tushadi; azim ulal proyeksiyalarda esaf) tekislik qutbiy o'qga perpendikulyar b o lad i. Ko'ndalang proyeksiyalar — y o rd a m c h i yuzaning o ‘q i Y er ellipsoidi yoki shari ekvator tek islig id a yotadi (yolgan b o 'la d i, jo y lash ad i) va qutbiy o 'q q a p e rp e n d ik u ly a r b o 'la d i; a z im u ta l proyeksiyalarda tekislik yuzani ekvator tekisligida yotgan norm alga perpendikulyar bo'ladi. Qiyshiq proyeksiyalar — yordam chi yuza o ‘qi qutbiy o ‘q va Yer ellipsoidi yoki shari ekvator tckisligi orasid a b o lg an norm al bilan ustm a-ust tushadi; azim utal proyeksiyalarda tekislik bu normalga perpendikulyar bo'ladi. Kartografik tasvirdagi xatolik ham m a proyeksiyalar uchun xosdir. Um um an olganda har qanday proyeksiyada xatosi yo‘q alohida n u q ta yoki chiziq (xatto chiziqlar sistem asi) bo'ladi. U lar nol xatolikdagi nuqtalar yoki chiziqlar deviladi. Ana shu nuqta yoki chiziqdan uzoqlashilgan sari xatolik oshib boradi. B oshqacha qilib aytsak, k artag a tushirilayotgan h u d u d o ‘lchami oshishi bilan xatolik ham oshib boradi. Kartogratik proyeksiyalarni baholayotganda, shu proyeksiya yo‘l qo 'yadigan maydon va burchak xatoligining qiymatlari hisoblab chiqariladi. K artograñk proyeksiyadagi teng xatolikdagi chiziqlarga izokollar deyiladi. Izokollar kartalarda xatoliklam ing tarqalishi to ‘glrisida ko‘rgazmali tasavvur hosil qiladi va sh u kartalardan foydalanilayotganda ularni avvaldan hisobga olishga jm kon beradi. M uayyan kartaga proyeksiya tanlash quyidagi uchta gu ru h omillarga bog‘liq bo‘ladi. Birinchi guruhga kartaga olinadigan (tushirilayotgan) obyektni tavsiflovchi om illar kiradi, chunonchi, hududning geografik o‘mi, kattaligi, chegaralarini shakJi, chegaradagi (qo‘shni, yonma-yon) hududlarni ko‘reatish darajasi kiradi. Ikkinchi guruhga yaratiladigan kartani tavsiflaydigan, chunonchi, undan foydalanish usullari va sharoitlarini belgilaydigan omillar kiradi. U shbu guruhga kartaning belgilangan m aqsadi va tayyorlanish sohasi, masshtabi va mazmuni; karta bo‘yicha yechiladigan vazifaiar va ularni yechish uchun karta aniqligiga qo'yiladigan talablar; kartadan foydalanish (stol ustida, dcvoriy) va kartografik informatsiyani tahlil qilish usullari; karta bilan ishlash sharoitlari (alohida, boshqalar bilan uyg‘uniikda) va boshqa shu kabi omillar kiritiladi. Uchinchi guruhga kartografik proyeksiyani tavsiflaydigan omillar, chunonchi proveksiyadagi xatoliklar xarakteri, uzunliklar, burchaklar va maydonlar xatoligining maksimal miqdorlari, ularni taqsimlanish xarakteri; hududiar shakllarini to ‘glri ko‘rsatish darajasi; qutblarning tasvirianish xarakteri; to‘rning o ‘rtadagi meridian va ekvatorga nisbatan simmetriklik shartiari, ularni tasvirlash shartlari (ekvatorni o'rtadagi meridian va qutblarga nisbatan tasvirlash, agar ular chiziqîar bilan tasvirlansa); tasvimi ko‘z bilan idrok qilish shartlari va boshqalar kiradi.  

3.