Ghhjjkkkk1 Bbbbbbb2 II bob. Oʻzbekiston bozorining baholanishi
Download 1 Mb.
|
mikroiqtisodiyot qoʻshimcha 2
|
Ghhjjkkkk1 Bbbbbbb2 II BOB. Oʻzbekiston bozorining baholanishi 2.1. Mulk qiymatini bahoIash Iqtisodiy sistemologiya qoidalariga asosan talqin qilingan fikming – mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori (MQBXB)da baholangan mulk qiymati mulk bozori (MB)da belgiJangan mulk narxiga va aksincha narxni qiymatga transfonnastiyalanib transferlanishi. Bunda har bir bozoming harakati tendenstiyalari omillar ta’sirini o’zida turlicha namoyon qilishiga qaramasdan sinxron kechishi, bu bozorlaming ekvivalentligi va o’zaro regulyativ bog’liqligi (2.2-rasm) u1ami mulk qiymati baholari va narxlari bozori (MBNB) sifatida bir butun yaxlit bozor deb ifodalanishi mumkinligi, natijada 2.3-rasmdagi model ma’noga egaligi bilan belgilanadi – empirik tasdig’i ushbu 2.1-paragrafning maqsadi bo’lishi tabiydir. Ushbu maqsadga erishish O’zbekiston sharoiti misolida quyidagi savo\largajavob topishni taqazo etadi: “MB va MQBXB o’sishi hamda ularga makroiqtisodiy omillar ta’siri qanday?”; “MQBXB va MB o’zaro qanday korrelyastion bog’liqlikda?” birinchi savolga javob topishda 2.1-2.4-jadva\lardagi ma’lumotlar xizmat qiladi. 2. I -jadval tahlilidan quyidagi xulosaga kelish mumkin. O'zbekistonning iqtisodiyoti barqaror o'sish tendenstiyasiga ega bo'lsada. lekin MBning hajrni, iqtisodiyotdagi roli nisbatan past, institustional tuzilmasi va regulyativ bazasi takomil emas. MBdagi risk yuqori bo'lsada, lekin yiJdan-yilga o'sish tendenstiyasiga ega. Unda narxni shakllanishi yuqori volatil bo'lib ob'ektiv xarakterga ega emas. Mulkning asosiy qismi davlat va yuridik shaxslarda jamlangan. MBda tovar-hom ashyo va moliya bozorlari ayniqsa faol. 2.1-jadval. Makroiqtisodiy (monetar va fiskal) siyosat, MB hajmi ko’rsatkichlarining dinamikasi, %
2.l-jadval ma’lumotlarini Eviews dasturi yordamida qayta ishlash asosida quyidagi natijalarga (2.2-jadval) ega bo’ldik: 2.2- jadval Y akuniy xulosa Olingan natijalardan (2.2-jadval) ko’rinib turibdiki, bog’ liqlik darajasini ifodalovchi R 2 koeffisienti 0,73 ga teng. Bu iqtisodiy ko’rsatkich1ar orasida deyarJi kuchli bog’liklik mavjudligini bildiradi. Ko'rilgan omillar ichida mamlaka1 majbwiy zaxira nonnasi "bie" birlikka o'sishi MB mOl ravishda 29.27 birlildca o'siahip olib keladi degan xulosaga kelish mwnkin. Bunda monetizutiya koeffisienti MBga deyarli ta'sir ko'rsatmagan. Chunki hozirchalik mam1akatimiz motiya institutlari etarlicha rivojlanmagan. Mulk qiymatini baholaah xizmat1ari bozori (MQBXB)ning o'sish dinamikasini ko'rish uchun quyida tahli1iy tuzilgan 2.3-jadvaldagi ma'iumotlami keltirish mumkin. Ushbu 2.3-jadvalning tahlili lISOIida quyidagilami aytish mumkin. MQBXB o'sish tendensiyasiga ega bo'isada, uning iqtisodiyotdagi roli juda past (o'rtacha 0,019%). Bunda MB (2.1t-jadval) va MQBXB (2.3-jadval) sinxron o'sish tendensiyaga ega bo'lsada, lekin ularning rivojlanishi makro va mikro omillarga bog')jq. Ammo bu bozorlar davlatning zamonaviy makroiqtisodiy siyosati talablariga to'la javob bera olmayapti. 2.3-jadval M ulk qiymatini baholash xizmatlari bozori tendensiyalari Birinchi savolning ikkinchi qismiga – MQBXBga makroiqtisodiy omillar ta’siri qanday? – javob topish maqsadida 2.4-jadval tuzildi . 2.4-jadval
2.4-jadval ma'lumotlarini Eviews dasturi yordamida qayta ishlash asosida quyidagi natijalarga (2.5-jadval) ega bo’ldik: 2.5-jadval Yakuniy xulosa Olingan natijalardan (2.5-jadval) ko’rinib turibdiki, bog’liqlik darajasini ifodalovchi R 2 koeffisienti 0,96 ga teng. Bu iqtisodiy ko’rsatkichlar orasida kuchli bog’langanligini bildiradi. Regressiya natijalaridan ko’rinib turibdiki, MQBXBga foiz stavkasini o’sishi va soliq stavkasi nisbatan salbiy ta’sir qilgan. Ikkinchi savolga – “MQBXB va MB o’zaro qanday korrelyasion bog’liqlikda?” – javob topish uchun 2.6-jadval tuzildi. 2.6-jadval MQBXB va MB o’zaro korrelyasion bogʻliqligi Olingan natijalardan (2.6-jadval) ko'rinib turibdiki, bog'liqlik darajasini ifodalovchi Rl koeffisienti 0,95 ga teng. Bu iqtisodiy ko'rsatkichlar orasida kuchli bog'liqlikni bildiradi, demak har ikkala bozor bir-biri bilan kuchli bog'liq OO'lib, ularning hajmlari farqlansada harakat tendenstiyalari tahminan sinxron xarakterga ega. Shunday qilib, yuqorida berilgan empirik tadqiqot natijalari asosida biz ilgari surgan gipoteza - "Mulk Gumladan mulkiy huquqlar) bozor qiymati ulaming bozor nand emasligiga qaramay ularga turli omillar baravar ta'sir qiladi, natijada MQBXBda baholangan qiymatlar MBda belgilangan narxlarga va aksincha narxlami qiymatlarga transformastiyalanib trasferlanadi, natijada ular miqdori dinamik o'zgarishi tendensiyalari o'zaro sinxron kechadi, demak ular uzviy bog'liqlikda o'zaro ekvivalent bo'ladi" ~ ma'noga ega desa bo'ladi. Mulk qiymatini baholash arnaliyotida qo'llaniladigan mavjud uchta yondashuv bilan birga ~~t va narxlarni balanslashtirilib kompleks baholash yondashuvini qo'llash mumkin. Mazkur yondashuv ekvivalentlik tamoyili nuqtai nazaridan qiymat va narxning o'zaro ekvivalentlik darajasini baholashga asoslanadi. 50 Yondashuv g'oyasi ikkita farqlanuvchi kategoriya qiymat va oath o'rtasidagi tafovut yoki tenglik sekyurimetrika (fmansometrika)da qo'llanilgan kompleks sonlar I yordamida ifodalashga asoslanadi. Bunda, agarda bozor nand ma'ium bo'imasa (ya'ni bozorda likvid bo'imasa), unda uning o'miga mamlakatdagi rasmiy oylik yoki, oylar kesimida volatillik yuqori bo'lsa va yuqori aniqlik va ishonchlilikka erishish uchun o'rtacha yillik 2.2. Zamonaviy bozorlarni tashkillashtirish va rivojlantirishning jahon tajribasini O’zbekiston sharoitlariga moslashtirish masalalari Barcha o'tish iqtisodiyotiga mansub mamlakatlar singari O'zbekiston bozorida ham ma'lum darajada muammolar mavjud bo'lganligi sababli milliy bozorimizni jahon moliya bozoriga integrasiyalashuvi birmuncha qiyin kechmoqda. Xalqaro miqyosda integrasiyalashuv jarayonini tezlashtirish uchun milliy bozoning aralash modelidagi muammolarni keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf qilish lozimligi borgan sari aniq bo'lib bormoqda. Umuman olganda, bu va boshqa muammolaming mavjudligi hozirda milliy bozoming faoliyati va regulyativ mexanizmini keskin takomillashtirish zarurligidan dalolat beradi. Bunda globallashuv jarayonlari talablarini va integrasiyalashuv borasidagi jahon tajribasini hisobga olish muhilp ahamiyat kasb etadi. Jahonda globallashuv jarayonlari milliy bozorlami o'zaro integrasiyalashtirmoqda. Bu jarayonlarda borgan sari global miqyosdagi xalqaro bozorlar shakllanmoqda. Shu ketishda kelajakda bir butun jahon bozori shakllanishini bashorat qilsa bo'ladi. O'zbekiston bozorini jahon bozorlariga integrasiyalashuvi jarayonlarini tezlashtirishda ayniqsa quyidagilarga asoslanish maqsadga muvofiq: - Evropa Ittifoqining 1993 yil 10 may kunida qabul qilgan Direktivasiga;3 - Xalqaro o'ttizlik Guruhining 20 tavsiyalariga; - EvrOsiyo Iqtisodiy Hamjamiyatining normalariga; - ushbu kitobda keltirilgan konseptual modellar hamda nazariy va faktologik bazisga; - milliy bank tizimi modelini isloh qilish, bunda banklaming ochiq moliya bozorlaridagi operasiyalariga katta e'tibor berish lozim; - milliy sug’urta tizimi modelini isloh qilib investision va emission operasiyalariga katta e’tibor berish zarur; - korporativ boshqaruv siyosati modelini takomillashtirish lozim, bunda minoritar investorlarning huquqlarini himoyalash va qonuniy manfaatlarini ta’minlashga katta ahamiyat berish lozim; - Xususiylashtirish mexanizmini takomillashtirish lozim; - Moliyaviy instrumentlar turlarini ko’paytirish hamda ular va ulaming bazislarining o’zaro ekvivalentlilik darajasini ta’minlash; - Bozor va iqtisodiyotning o’zaro ekvivalentlilik darajasiga erishishi; - Moliya bozori emitentlarining emissiya, investisiya, daromad stavkaiari siyosatlari (strategiyaJari) optimal balansini ta’minlanishiga katta ahamiyat berish zarur; - Muddatli qimmatli qog’ozlar (derivativlar) bozorini keskin shakllantirish zarur; - Kollektiv investorlami keskin ko’paytirish; - Ochiq va shaffof birlamchi hamda davomiy, muntazam, uzluksiz, shaffof faoliyat yurituvchi ikkilamchi bozorni rivojlantirish lozim; - Bozor indikatorlarining o’rta muddatda hech bo’lmasa minimal chegaraviy miqdorlariga erishish; - Marketmetrik, sekyurimetrik (finansometrik) tahlil va moliya injiniringini keskin rivojlantirish zarur; - Bozordagi risklarni samarali boshqarishni ta’minlash; - Bozor industriyasi sifatini boshqarishning kompleks tizimini tuzish lozim; - Moliya bozori makroregulyatorini tuzish maqsadga muvofiq; - Mamlakat va kredit reytinglarining hech bo’lmasa qoniqarli ko’rsatkichlariga erishish lozim; - Umuman olganda iqtisodiy siyosatning olti ustuvor vazifalari doirasida bozorni islohotlarini chuqurlashtirish va h.k. Mulk – ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar sub’elctiga32 moddiy yoki ma’naviy boylik sifatida tegishli bo’lgan real (moddiy) yoki nomoddiy ne’mat ko’rinishidagi fuqarolik huquqlari ob’elcti. Umuman olganda fuqarolik huquqlari ob’ektlariga mol-mulkning bareha turlari va toifalari kiradi.4 Bunday ob’ektning boylik va ne’mat bo’lishi, uning nafliligi va foyda (yoki zarar) keltirish xususiyatiga ega ekanligini bildirganligi, mulkning qiymat va narx orqali ifodalanishi va baholanishini talab etadi. Aynan shular fuqarolik huquqlari ob’ektlarini mulk bozorida (MB) iqtisodiy va huquqiy munosabatlar hamda mulk iymatini baholash xizmatlari bozori (MQBXB)da baholash ob’ekti sifatida qaralishini taqazo etadi. Ushbu bozorlar har biriga mos keluvchi alohida tashkillashgan ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy-informasion mexanizm bilan ta’minlangan va bir-biri bilan ekvivalent bog’liqlikda bo’ladi, mulklarning zaruriy hajrni, bozor qiymati va narxini shakllantirish bilan bog’liq munosabatlarni maqsadli amalga oshirilishiga yordam beradi. Mazkur turdagi bozorlaming ekvivalent bog’liqligi ularni bilvosita mulk qiymati baholari va narxlari bozori sifatida qarash mumkinligini bildiradi. Bu bozorlar (ya’ni MB va MQBXB) faoliyat mexanizmlari ularning ishtirokchilari tomonidan birgalikda (ularning har birini alohida manfaatli maqsadlari doirasida) harakatga keltiriladi. Fuqarolik huquqlari ob’ektlarini ularning fizik xossa (xislat)lariga ko’ra uchta yirik guruhga kiruvchi turlarga ajratish mumkin: ko’chmas va ko’char (harakatdagi, xarakatlanuvchi, xarakatlantiriluvchi) turiga. Iqtisodiy-yuridik-nomoddiylik -xossasi (xislati)ga ko’ra esa mulkiy huquq turiga ajratish mumkin. Bunda ko’chmas va ko’char mulk moddiy (real) ko’rinishdagi ob’ekt. Mulk huquqi (ya’ni fuqarolik huquqlari ob’ektlariga, wnwnan barcha turdagi, sifatdagi va shakldagi mulkka. Oid huquqlar) esa nomoddiy ko’rinishdagi ob’ekt. Ko’chmas mulk jumlasiga er uchastkalari, er osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko’p yillik dov-daraxtlar va er bilan uzviy bog’langan boshqa mol-mulk, ya’ni belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar etkazmagan holda joyini o’zgartirish mumkin bo’lmaydigan ob’ektlar kiradi. Ko’chmas mulk jumlasiga kirmaydigan mol-mulk ko’char mulk hisoblanadi. Korxona (bimes) mulkiy kompleks (mulk huquqlarini ham o’z ichiga oluvchi) sifatida ko’chmas mulk hisoblanadi. Mulkiy kompleks bo’lgan korxona tarkibiga uning faoliyati uchun mo’ljallangan harnma mulk turlari va ularga bo’lgan mutlaq huquqlar kiradi. 5 1 2 3 «Council Directive 93/22/EEC of 10 May 1993 on investment acrvicos in the accurition field» 4 O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 81- va 82- moddalariga qaralsin. Download 1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|