Gidroenergetika (Yo'nalishga kirish. Darslik). pdf
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
2-Mavzu mut.kirish
|
21 1.2. Energiya manbalari 2020 yildan s ng BMT ekspertlari ta`kidlashicha 7 mlrd. dan rtiq ah lini ziq- vqat bilan ta`minlash, uni ishlab chiqarishni yana 1/3 marta k paytirish l zimligini k rsatm qda. yetarli darajada bu s ndagi ah lini sifatli ziq- vqat bilan ta`minlash ularni ishlab chiqarishni 2-3 marta shirishni talab etadi. sayotgan ah lini nafaqat ziq- vqat bilan, balki yoqil i-energiya manbai bilan ta`minlash zarur. K pgina riv jlanayotgan mamlakatlarda yoqil iga yo ch materiali ishlatiladi. H zir jah nda 54% yo ch materiali yoqil iga ishlatiladi. Bu jarayon tsivilizatsiya riv jiga salbiy ta`sir k rsatishi kutilm qda. H zirgacha damlar s nining yer sharida sishi qishl q x jaligi mahsul tlari k payishidan katta b lm qda, bu esa 0,5 mlrd. ah li chlik darajasini, 1 mlrd. esa kam vqatlanish darajasida yasham qda. Shunday qilib yer yuzasi ah lisi sishi k pgina mamlakatlarda qiyinchiliklar tu dirib, ularning riv jlanishi va turmush darajasini yaxshilashga ta`sir qiladi. Shuning uchun yangi energiya manbalarini t pish, ins niyatning energiyaga talabini q ndirish muamm sini hal qilish eng d lzarb masala his blanadi. Energetika manbalari uning hamma k rinishdagi amaliy linishi va san atda, turmush zaruriyatida f ydalanishi uchun birlashgani Energetika degan tushuncha bilan yuritiladi. Energetika manbalar har bir Davlat iqtis dida eng muhim rin egallaydi. Energetik manbalar ikki turga ajraladi: Qaytalanmaydigan, ularning zahirasi ishlatilish m baynida kamayib b radi. Bu manbalarga k mir, tabiiy gaz, neft, yadr yoqil isi va b shqalar kiradi. Qaytalanuvchan, ularning zahirasi d imiy ravishda tabiiy jarayonda qayta tiklanadi. Bularga suv, quyosh, sham l va b shqalar kiradi. Isb tlangan qaytalanmaydigan yoqil i zahirasi energetik ekvivalenti 15 kVt s at ga teng, 2010 yilga kelib energ iste`m li 12 kVt s at ga yetishi mumkin. 22 Jah n gidr energetik manbalari 12 kVt s at ga teng b lib, uning 12 kVt s at ga yaqini iqtis diy samarali his blanadi. Bu manbalar p tentsial zahirasi 1.2.1. - jadvalda keltirilgan. 1.2.1.- jadval. Energiya manbalari Zahiralari, 10 12 kVt (yoqil i s at Qaytalanmaydigan Jami 602364 Yonuvchi qazilmalar energiyasi 55364 Yadr uran, t riy) energiyasi 547000 Qaytalanuvchan Jami 1032636 Quyosh energiyasi 665000 kean Shundan: 350218 Sh rlik gradienti 350000 Bi massa 88 qish 70 T shish 26 T lqin 22 Har rat gradienti 12 Sham l energiyasi 17360 Ge termal energiya (3 km chuqurlikkachan) 25 Gidravlik energiya 33 bekist n Markaziy siyoni 1/3 qismini egallaydi va uning k pgina mayd nini Sirdaryo va Amudaryo rali ida j ylashgan. bekist nda yetarlicha yoqil i-energetik resurslari neft , gaz, gazk ndensati, k mir, gidr energiya, quyosh va sham l energiyalari. 23 H zircha bekist n Jah nda tabiiy gaz qazib lish b yicha 8 chi rinda turadi. Razvedka qilingan gaz zahiralari 2,44 trln.m 3 b lib 1,89 trln.m 3 erkin gaz his blanadi, q lgani aralashma shaklida, ya`ni neftda erigan h latda va gaz neft qazilma b yliklari t plangan j ylarda uchraydi. bekist n neft b yliklari 600 mln.barrel (82 mln.t) ga teng. K mir zahirasi 4,4 mlrd.t. Jah nda qazilma yoqil i b yliklari: k mir-4850, neft -1140, tabiiy gaz-310, jami 6300 mlrd. t.sh.yo. ga teng. K mir. Neft. Tabiiy gaz Muhandis-energetik hech b lmaganda dunyo yoqil i zahiralari t risida umumiy tushunchalarga ega b lishi kerak. Turli xil yoqil ilar turlicha energiya yi uvchanlikka ega, 1.2.2.-jadvalda ularning k rsatkichlari berilgan. Jadval 1.2.2. Yoqil i turlari Shartli yoqil i K mir Yo ch (quruq) Neft Gaz (pr pan) V d r d S lishtirma energiya yi uvchanligi 10 6 J/kg 29.3 7000 33.5 8000 10.5 2500 41.9 10000 46.1 10000 120.6 28800 K mir. Dunyoda k mirning ge l gik zahiralari, shartli yoqil ida, 12000 mlrd. t nna deb bah lanm qda, Ulardan 6000 mlrd. t nnasi ish nchli zahiralarga tegishli. Quyidagi rasmdan dunyo k mir zahiralari va ulardan f ydalanish istiqb llari t risida tushunchaga ega b lamiz. 24 Rasm 1.2.1. Dunyo k mir zahiralarining qiymatlari: Zam naviy texnika va texn l giya, zini iqtis diy qlagan h lda, k mirni ish nchli zahiralaridan 50% ni qazib lish imk niyatini beradi. T shk mir yonganda taxminan 8,14 kVt (29,3 MJ ul) energiya ajralib chiqadi. T shk mir tarkibidagi turli xil unsurlarning rtacha qiymatlari quyidagi rasmda keltirilgan. Rasm 1.2.2. T shk mirning taxminiy tarkibi. 25 Neft. Dunyo neft zahiralarining h latini bah lash h zirgi paytda k pchilikni qiziqtirm qda. Bu qiziqish k pgina mamlakatlardagi elektr energiyasi ishlab chiqarishida neft k mirni siqib chiqarm qda. H zirgi davrda transp rtda ishlatiladigan neft dunyo energiya iste`m lining 90% ni tashkil etadi. Dunyoda neftni ge l gik zahiralari 200 mlrd. t nna deb bah lanm qda, ulardan 53 mlrd. t nnasi ish nchli zahiralarga kiradi. Neftni ish nchli zahiralarining yarmidan k pi O rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida j ylashgan. Eng malakali ishchi kuchlari j ylashgan riv jlangan G arbiy yevr pa mamlakatlarida katta b lmagan neft zahiralari jamlangan. Jadval 1.2.3. Mamlakat n mi Dunyoning ish nchli neft zahiralari, % AQSh 9.8 L tin Amerikasi va Karib dengizi 7.0 Kanada 2.1 arbiy yevr pa 0.5 Afrika 8.1 Yaqin va rta Sharq 60.9 Neftni tez sur`atlar bilan iste`m lini sishi uchta as siy sabab bilan if dalanadi: 1) transp rtni barcha turlarini riv jlanishi va (birinchi navbatda avt m bil va aviatsiya) ular uchun suyuq yoqil ini h zircha almashtirish imk niyati y ; 2) qazib lish, tashish va f ydalanish k rsatkichlarni yaxshiligi (qattiq yoqil ilarga nisbatan); 3) qisqa vaqt ichida va kam sarf-xarajatlar bilan tabiiy energetik manbalaridan f ydalanishga tish. Neft zahiralari va iste`m lchilarining j ylanishidagi taf vuti, neft tashish usullarini riv jlanishi va yiriklashishiga lib keldi, masalan katta diametrli (1 metrdan katta) uzatuvchi quvurlarning va katta yuk k tarish q biliyaitiga ega b lgan tankerlarning qurilishi. 26 Tabiiy gaz. Dunyodagi gazni ge l gik zahiralari 140-170 trln. m 3 deb bah lanm qda. Gaz zahiralarini mamlakatlar b yicha taqsimlanishi quyidagi jadvalda keltirilgan. Jadval 1.2.4. Mamlakat n mi Dunyoning ish nchli gaz zahiralari, % AQSh 27,5 L tin Amerikasi va Karib dengizi 6.2 Kanada 4.3 R ssiya va arbiy yevr pa 14.4 Afrika 15,1 Yaqin va rta Sharq 20.6 Uz q Sharq 2.3 Neft va gaz nafaqat energetik x m-ashyo sifatida, balki kimyoviy x m-ashyo sifatida ham qadirli. H zirgi davrda 5000 ta sintetik ashyolar neft va gazdan linm qda. Bir q zahiralarning faqat 3-5% i kimyoviy x m-ashyo sifatida ishlatilm qda. Neft va gaz k nlari yer qa`ridan linadi va quduqlarning bur ulanishi bilan bah lanadi. Bur ulanishga ketgan xarajatlar ge l gik va t qidiruvlariga ketgan xarajatlarning 70% ni tashkil etadi. Energiya zahiralarining iste`m li Energiya zahiralarini iste`m li tez sur`atlarda va dunyo ishlab chiqarishiga b liq ravishda sm qda. 2005 yilga kelib energiya zahiralarining iste`m li 160- 240 ming TVt s atni (ya`ni 20-30 mlrd. t nna shartli yoqil iga teng) tashkil etdi. 2005 yildan s ng q lgan dunyo energiya zahiralari, yadr va term yadr energetikasini his bga lmagan h lda, yana 100-250 yilga yetadi. Bu ma`lum tlar taxminan, lekin kelajakni ayrim k rinishlarini yoritib beradi. Quyidagi rasmda energiya tashuvchilarni dunyodagi iste`m li t risida ma`lum tlar berilgan. Dunyoda energiya zahiralarini 2000 yilga kelib umumiy ishlab chiqarish 20 mlrd. t nna shartli yoqil iga teng b ldi. Bu tizimda neft va gaz yuq ri rin egallaydi va ishlab chiqarish energiya zahiralarini 3/5 qismini tashkil etadi; 1/5 qismini yadr yoqil isiga, q lgan qismi b shqa qattiq yoqil ilarga t ri keladi. 27 60-yillarda dunyo yoqil i-energetik muv zanati tuzilishida sezilarli zgarishlar r y berdi. Suyuq va gazsim n yoqil i iste`m li rtdi. 1980 yilda dunyoda umumiy energiya iste`m lida 46% ni neft, 20% ni esa gaz tashkil etdi. XX asrning xiriga kelib energiyani iste`m lini tabiiy gaz, k mir va yadr energiyasi his biga q ndirildi. XXI asr b shida tiklanadigan energiya turlari unumd rligini shirish kutilm qda. Taxminiy his blarga k ra bu energiya zahiralarini ulushi, yadr energiyasi bilan 40% atr fida b ladi. F ydalana ladigan energiya manbalari ichida k mirning ulushi eng katta (75-85%); neft (10-15%) va gaz (10-15%) ulushlari sezilarli; q lgan energiya zahiralari birgalikda 2% ni tashkil etadi. Mutaxassislar fikriga k ra dunyo yoqil ini umumge l gik zahiralarini 200 mln. TVt s at deb taxmin qilingan edi, keyinchalik zam naviy texn l gik usullar yordamida 28000 mln. TVt s at yoqil ini qazib lish iqtis diy jihatdan samarali deb t pildi. Bu dunyoda qazib chiqarilayotgan yoqil i miqd ridan 380000 mar taba k p. Rasm 1.2.3. Turli xil energiya tashuvchilarning shartli k rinishdagi, yillarga nisbatan dunyo b yicha iste`m li. 28 Rasm 1.2.4. Yoqil i-energetik zahiralarning dunyo miqyosidagi iste`m lining tuzilishi Rasm 1.2.5. Energetika qurilmalarning umumiy quvvatidan f ydalanish grafigi. Energetik manbalarining k p qismi elektr stantsiyalarida elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun sarflanm qda. Texnika taraqqiyoti natijasida ins niyat yirik elektr, taxminan 8-10 mlrd. kVt ga teng b lgan quvvatga ega b ldi. Agarda energetik qurilmalarni rtacha 0,2 ga Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|