Gidrosfera hám biosferalardı óz ishine alǵan hám de óz ara

Geografiyalıq qabıq hám onıń shegaraları. Atmosferanıń tó-
mengi qatlamı — troposfera, litosferanıń ústingi gewek qatlamı,
gidrosfera hám biosferalardı óz ishine alǵan hám de óz ara
tásir etip turatuǵın pútin qabıq Jerdiń geografiyalıq qabıǵı dep
ataladı. Geografiyalıq qabıqtıń joqarı hám tómengi shegarasın,
qalıńlıǵın ilimpàzlar hár túrli ótkizedi hám belgileydi. Kóp
ilimpàzlar geografiyalıq qabıqtıń joqarı shegarasın troposferanıń
joqarı bóliminen ótkizedi hám onıń qalıńlıǵın 30 — 35 km
dep esaplaydı. Anıqlanıwına qaraǵanda, geografiyalıq qabıqtıń
joqarı shegarası ozon perdesine, tómengi shegarası bolsa gewek
jınıslarınıń astınǵı bólimine tuwra keledi. Ozon perdesi Jerdegi
organizmlerdi Quyashtıń ultrafiolet nurlarınan qorǵaydı.
Geografiyalıq qabıqtıń ózgeshelikleri. Geografiyalıq qabıqtıń
birinshi ózgesheligi, onıń quramlıq bólimleri — litosfera, gidros-
fera, atmosfera hám biosferalar úzliksiz óz ara baylanısta bolıwı
hám bir-birine tásir etiwi; ekinshi ózgesheligi, zat hám energiya
almasıw procesleriniń bolıwı; úshinshi ózgesheligi, geografiyalıq
qabıqta organikalıq tirishilik tiń, sonıń ishinde, insaniyat
jámiyetiniń barlıǵı bolıp esaplanadı.
Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına Jerdiń sırtqı, ishki ener-
giyaları tásir etedi. Geografiyalıq qabıqta júz berip atırǵan barlıq
proceslerdiń tiykarǵı bólimi Quyash energiyası hám azıraq bólegi
Jerdiń ishki energiyası tásirinde júz beredi. (2-súwret)
Geografiyalıq qabıqtıń dúzilisinde zat hám energiya almasıwı
áhmiyetli rol oynaydı. Bunda litosfera, gidrosfera, atmosfera hám
biosferalar ortasında zatlar almasıwı boladı. Máselen, okean suwı
3000 jılda bir márte jańalanadı. Atmosferadaǵı ıǵallıqtıń tolıq
jańalanıwı ushın tek 10 kún kerek boladı. Aylanba hárekette

gi suw basqa komponentler menen tikkeley baylanısta bolıp,

geografiyalıq qabıqtıń qáliplesiwinde áhmiyetli rol oynaydı.
Geografiyalıq qabıqtıń vertikal hám gorizontal dúzilisi, onıń
tiykarǵı ózgesheligi. Geografiyalıq qabıqtıń vertikal dúzilisi de-
gende, onıń quramlıq bólimlerin bálentlik boylap jaylasqan
jaǵdayın túsiniw lazım. Geografiyalıq qabıqtıń gorizontal dúzilisi
tábiyat kompleksleriniń keńlik, uzınlıq boylap tarqalıwı hám
almasıp keliwinde belgili boladı. Buǵan klimat poyasları, tábiyat
zonaları mısal boladı.

Ilimpàzlar geog-

rafiyalıq qabıqtıń rawajlanıwın úsh basqıshqa bóledi: nobiogen,
biogen, antropogen. Nobiogen basqısh — Jerdiń rawajlanıwınıń
4,6 mlrd jıldan 570 mln. jılǵa shekem ótken dáwirin óz ishine
aladı. Bul basqıshta geografiyalıq qabıqtıń tiykarı payda boladı,
yaǵnıy litosfera, atmosfera hám gidrosfera qáliplesedi. Jerde tiri-
shilik 3,8—3,5 mlrd jıl aldın payda bolǵan bolsa da, ol oǵada
ápiwayı organizmlerden quralǵanlıǵı ushın geografiyalıq qabıqtıń
rawajlanıwına sezilerli tásir etpegen.
Biogen basqısh — 570 mln jıl aldın baslanǵan. Bul dáwirde
organizmler rawajlanǵan (1-kestege qarań). Nátiyjede, bios-
fera qáliplesken hám geografiyalıq qabıqtıń tolıq sistemaǵa iye
bolıwına kúshli tásir etken.
Antropogen basqısh insan payda bolǵannan (2 mln. jıl
aldın) házirgi kúnge shekemgi ótken dáwirdi óz ishine aladı.
Házirgi waqıtta geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına insannıń
xojalıq iskerligi (texnikanıń rawajlanıwı, kosmoslıq ásir) sezilerli
dárejede tásir kórsetpekte. Bular tábiyattı qorǵaw, ekologiyalıq,
demografiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵardı. Solardan biri
úlkemizdegi Aral boyı ekologiyalıq mashqalası.

Geografiyalıq

qabıqtıń rawajlanıwında hám tábiyat kompleksleriniń túrlerge
bóliniwinde de ózine tán nızamlılıqlar bar. Olar Jerdiń ulıw-
ma geografiyalıq nızamlılıqları dep ataladı. Bul nızamlılıqlardı
biliw insanǵa tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıwǵa,
qorshàǵàn or tàlıqtı qorǵàwǵà hám oǵan zıyan tiygizbewge,
ekologiyalıq jaǵdaydı buzbaw ilajların kóriwge imkan beredi. Bir
pútinlik, zat hám energiyanıń tábiyatta aylanıp júriwi, dáwirlik yaki
ritmlik qubılıslar, geografiyalıq zonallıq hám aymaqlıq geografiyalıq
qabıqtıń ulıwma nızamlılıǵı boladı.

Geografiyalıq qabıqtıń bir pútinligi. Geografiyalıq qabıqta

heshbir tábiyat komponenti óz aldına rawajlanbaydı. Olar úzliksiz

bir-biri menen baylanısıp, óz ara tásir etip turadı. Eger qanday

da bir tábiyat komponenti ózgeriske ushırasa, basqa tábiyat komponenti de ózgeredi. Mısalı, ápiwayı bir terektiń kesiliwi aqı-

betinde tómendegi ózgerisler payda boladı: jer astı suwları, qáddi

tómenleydi, ol jerde jasawshı haywanat dúnyası basqa jerge kóshedi. Sonday-aq, samal tásiri kúsheyip, topıraqtıń unırawına alıp

keledi. Sol átiraptaǵı hawa rayında ózgeris payda boladı. Túni

salqınlaw, kúndizi ıssı boladı.

Bunnan basqa, geografiyalıq qabıqtıń quramlıq bólimleri atmosfera, gidrosfera, biosfera hám litosfera úzliksiz bir-biri menen

baylanısta, bir-birine ótip turadı. Mısalı, hawa quramındaǵı suw

puwları gidrosfera, shań bóleksheleri litosfera, quslar, jánlikler

biosfera elementleri. Suwdaǵı organizmler biosfera elementi bolsa,

ondaǵı qum bóleksheleri hám hár qıylı qattı deneler, shógindi litosfera elementi boladı.

Geografiyalıq qabıqta zat hám energiya almasıwı. Geografiyalıq qabıqtıń tórt quramlıq bóliminde, yaǵnıy atmosfera, gidrosfera,

litosfera, biosferalarda zat hám energiya almasıwı eki — gorizontal

hám vertikal baǵdarda baqlanadı. Atmosfera hám Dúnya okeanındaǵı

suwdıń háreketinde hám litosferadaǵı vulkanlar háreketinde zatlardıń

gorizontal hám vertikal almasıwı boladı. Geografiyalıq qabıqtaǵı zat

hám energiyanıń almasıwına Jerdiń ishki energiyası, Quyash energiyası

hám de gravitaciya kúshi tásir etedi. Geografiyalıq qabıqta zat hám

energiya toqtawsız almasıp turadı. Bul process quramalı bolıp, onda

sıpat ózgerisleri payda boladı.

Geografiyalıq qabıqtaǵı ritmlilik. Tábiyatta waqıttıń ótiwi menen birdey qubılıslardıń tákirarlanıp turıwı ritmlilik delinedi.

Ritmlilik ekige bólinedi: sutkalıq hám jıllıq (máwsimlik).

Jerdiń óz kósheri dógereginde aylanıwı sutkalıq, Quyash átirapında bir ret tolıq aylanıwı jıllıq yaki máwsimlik ritmlerge sebep

boladı. Sutkalıq ritmlilikke kún hám tún almasıwı mısal boladı.

Nátiyjede, sutka dawamında temperatura hám ıǵallıq ózgerip

turadı. Haywanat dúnyası tirishiliginde de ritmlilik kórinedi.

Mısalı, ayırım haywanlar kúndiz aktiv bolıp, túnde dem alsa,

basqaları, kerisinshe, túnde júdá aktiv boladı. Tawlardaǵı qar

hám muzlıqlar kúndiz kóbirek eriydi. Sonıń ushın dáryalar tústen

keyin kóp suwlı boladı.

Máwsimlik ritmlilikke Jerde jıl máwsimleriniń almasıwı mısal

boladı. Tábiyatta kóp jıllıq ritmlilikler de bar. Bularǵa Quyashtaǵı

procesler hám Jerdiń ishki kúshleri ritmliligi sebep boladı.

Geografiyalıq zonallıq hám bálentlik poyası. Qurǵaqlıqta ekvatordan polyus keńlikler tárepke tábiyat kompleksleriniń izbe-iz

almasıwına zonallıq dep ataladı. Oǵan Jerdiń shar tárizli bolıwı

aqıbetinde Jer júzine Quyash nurınıń bir tegis túspey ekvatordan

polyuslar tárepke azayıp barıwı sebep boladı. Tawlarda bálentlikke

qaray tábiyat kompleksleriniń almasıp keliwi bálentlik poyası delinedi.