Gidrosfera va uning qisml ari

GIDROSFERA VA UNING QISMLARI

Gidrosfera (yunoncha hydro – “suv”, sphaira – “shar”) – Yerning suv qobig‘i. Gidrosfera okean, quruqlik hamda atmosferadagi suvlardan iborat. Gidrosferada suv uch xil holatda uchraydi: Qattiq (muz), suyuq, bug‘ . Yer sharining uzluksiz suvli qobig‘I dunyo okeani deb atalib, unga gidrosferadagi suvning 96,5 % i to‘g‘ri keladi. Dunyo okeanining maydoni 361 mln km2 ga teng bo‘lib, uning tarkibi okean, dengiz, qo‘ltiq va bo‘g‘ozlardan iborat.

Gidrosfera (yunoncha hydro – “suv”, sphaira – “shar”) – Yerning suv qobig‘i. Gidrosfera okean, quruqlik hamda atmosferadagi suvlardan iborat. Gidrosferada suv uch xil holatda uchraydi: Qattiq (muz), suyuq, bug‘ . Yer sharining uzluksiz suvli qobig‘I dunyo okeani deb atalib, unga gidrosferadagi suvning 96,5 % i to‘g‘ri keladi. Dunyo okeanining maydoni 361 mln km2 ga teng bo‘lib, uning tarkibi okean, dengiz, qo‘ltiq va bo‘g‘ozlardan iborat.

Okeanlar – dunyo okeanining eng yirik qismlari bo‘lib, bir – biridan geografik o‘rni, geologik tuzilishi va biologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Dunyo okeanlari to‘rtta: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanlari. Dengizlar – okeanning bir qismi bo‘lib, ular okeandan quruqlik yoki orollar, yarimorollar va suvosti relyefining ko‘tarilgan joylari bilan ajralib turadi. Dunyo okeanlarida jami 67 ta dengiz mavjud.

Okeanlar – dunyo okeanining eng yirik qismlari bo‘lib, bir – biridan geografik o‘rni, geologik tuzilishi va biologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Dunyo okeanlari to‘rtta: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanlari. Dengizlar – okeanning bir qismi bo‘lib, ular okeandan quruqlik yoki orollar, yarimorollar va suvosti relyefining ko‘tarilgan joylari bilan ajralib turadi. Dunyo okeanlarida jami 67 ta dengiz mavjud.

Qo‘ltiqlar – okean, dengiz va ko‘llarning quruqlik ichkarisiga kirib borgan kichik va sayoz qismlari. Masalan, Bengal, Fors, Meksika, Gudzon, Katta Avstraliya va hokazolar.

Bo‘g‘oz – okean, dengiz va ko‘llarni yoki ularning qismlarini tutashtirib turuvchi ikki quruqlik orasida joylashgan tor suvli yo‘lak. Masalan, Dreyk, Mozambik, Gibraltar, La-Mansh va boshqalar.

Okean suvlarining osti ham quruqlik yuzasi kabi notekis. Dunyo okeanlari tubi relyefi juda murakkab. Okeanlar tubida materik sayozligi, materik yonbag‘ri, materik etagi, okean tubi, o‘rta okean tizmalari va chuqur cho‘kmalar kabi yirik relyef shakllari mavjud. Okeanlarning materiklarga tutashgan chekka qismlarida quruqlikning suv tagidagi davomi – materik sayozligi, ya’ni shelf joylashgan. Uning chuqurligi 200 m dan oshmaydi. 200 metrdan 2500 – 3000 metr chuqurlikkacha bo‘lgan joylar materik yonbag‘ri deyiladi. Undan chuqurda okean tagi boshlanadi. Okeanlar tubi relyefida uzluksiz davom etadigan o‘rta ocean tizmalari (uzunligi 60 ming km), vulqonli tog‘lar, cho‘kmalar, soylik va platolar mavjud.

Okean suvlarining osti ham quruqlik yuzasi kabi notekis. Dunyo okeanlari tubi relyefi juda murakkab. Okeanlar tubida materik sayozligi, materik yonbag‘ri, materik etagi, okean tubi, o‘rta okean tizmalari va chuqur cho‘kmalar kabi yirik relyef shakllari mavjud. Okeanlarning materiklarga tutashgan chekka qismlarida quruqlikning suv tagidagi davomi – materik sayozligi, ya’ni shelf joylashgan. Uning chuqurligi 200 m dan oshmaydi. 200 metrdan 2500 – 3000 metr chuqurlikkacha bo‘lgan joylar materik yonbag‘ri deyiladi. Undan chuqurda okean tagi boshlanadi. Okeanlar tubi relyefida uzluksiz davom etadigan o‘rta ocean tizmalari (uzunligi 60 ming km), vulqonli tog‘lar, cho‘kmalar, soylik va platolar mavjud.

Dengiz va okeanlarning chuqurligi exolot asbobi bilan o‘lchanadi. Bunda okean yoki dengiz tubiga qarab exolotdan tovush to‘lqini yuboriladi. Tovushning okean yoki dengiz tubiga borishi va qaytishi uchun ketgan vaqt o‘lchanib, ularning chuqurliklari aniqlanadi.

Dengiz va okeanlarning chuqurligi exolot asbobi bilan o‘lchanadi. Bunda okean yoki dengiz tubiga qarab exolotdan tovush to‘lqini yuboriladi. Tovushning okean yoki dengiz tubiga borishi va qaytishi uchun ketgan vaqt o‘lchanib, ularning chuqurliklari aniqlanadi.

Tovushning suvda tarqalish tezligi 1500 m/s, ya‘ni tovush to‘lqini suvda 1 sekundda 1500 m masofani bosib o‘tadi. Masalan, agar dengiz ostiga tovush to‘lqini 3 sekundda borib, qaytsa dengiz chuqurligi quyidagicha topiladi: 3 s · 1500 m/s = 4500 m. Demak, dengizning chuqurligi 4500 m ga teng.