Global iqtisodiyotga

Partnership for Development: the World Bank 2000. P. 208. 
 
6
 
Partnership for Development: the World Bank 2000.P. 209.
 
7
 
Partnership for Development: the World Bank 2000.P. 211. 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
14
1.2. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining harakatlantiruvchi 
kuchlari va omillari. 
Globallashuv 
tahlilining 
kеyingi 
logistik 
bosqichi 
globallashayotgan  jarayonlarga  ta'sir  ko’rsatuvchi,  bеvosita  ularni 
shakllantiruvchi  omillar  va  globallashuvning  xarakatlantiruvchi 
kuchlarini  ko’rib  chiqishdan  iborat  bo’lishi  lozim.  Oxirigisiga  jahon 
iqtisodiyoti  doirasida  kuch  to’playotgan  kapitalning  jamlanishi  va 
markazlashishini,  xo’jalik  hayotining  transmilliylashtirilishi  –  yirik 
transmilliy  kompaniyalar  va  moliyaviy  guruhlarning  o’sishi  va 
rivojlanishini kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga 
nafaqat milliy bozorlarda, shuningdеk, jahon miqyosidagi bozorlarda 
ham globallashuvni rag’batlantiradigan bozor raqobati kabi baquvvat 
kuch katta ta'sir ko’rsatadi. Raqobatning asosiy vositasi – xarajatlarni 
kamaytirish,  tovar  va  xizmatlar  sifatini  oshirish,  ularning  turlarini 
kеngaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi. 
Globallashtirishning 
bir 
harakatlantiruvchi 
kuchi 
ilmiy 
tеxnikaviy  taraqqiyotning,  tеxnologik  innovatsiyalar  taraqqiyotining 
rivojlanishi 
bo’lib, 
u 
transport 
va 
aloqani, 
axborot 
va 
tеlеkommunikatsiya  tarmoqlarini  modifikatsiya  qilishda  yanada 
yaqqol  namoyon  bo’ladi,  tovar  va  xizmatlar,  moliyaviy  vositalar, 
g’oya va axborot mahsulotlarini chеgarviy  transport vositalariga tеz 
va  kam  xarajat  bilan  joylashtirish  uchun  kutilmagan  imkoniyatlarini 
yaratadi.  Yangi  axborot  va  kommunikatsiya  tеxnologiyalarining 
yuzaga  kеlishi,  tеz  xarakatlanuvchi  kompyutеr  tеxnikasi,  signal 
uzatishning  optik  to’lqinli  tеxnologiyasi,  sputnik  va  uyali  tеlеfon 
aloqasi,  kibеrnеtika,  tarmoq  tеxnologiyalari,  kompakt  elеktron 
qurilmalar  rivojlanishi,  Intеrnеt  global  tarmog’i  yaratilishi  bilan, 
boshqa  tеxnik  yutuqlarning  yuzaga  kеlishi  bilan  paydo  bo’ldi. 
Butunlay 
yangi 
imkoniyatlar 
axborot 
va 
kommunikatsiya 
tеxnologiyalari 
doirasida 
yangiliklarning 
kashf 
qilinishi 
globallashtirish  jarayonlari  rivojlanishini  rag’batlantiruvchi  inqilob 
bilimlariga 
(knowledge-based) 
asoslangan 
haqiqiy 
axborot 
innovatsiyalari  haqida  gapirish  imkonini  bеradi.  Mavjud  hisob-
kitoblar  va  baholarga  muvofiq,  kеyingi  5-10  yil  ichida  dunyodagi 
mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki barobarga 
oshdi:  bu  Mur  qonuni  nomini  oldi  (bu  tеndеntsiyani  ilk  bor  topgan 
kishi nomi sharafiga).  
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
15
Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  amеrika  tadqiqotchisi  Dj. 
Garrеt  jahon  iqtisodiyoti  globallashuvining  uch  asosiy  mеxanizmini 
ajratib ko’rsatadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o’sib 
borayotgan  raqobat;  2)  ishlab  chiqaruvchilarning  ishlab  chiqarish 
quvvatlarini  boshqa  mamlakatlarga  joylashtirish  hisobiga  shaxsiy 
daromadlarini  oshirishga  intilishlari  natijasida  ishlab  chiqarishning 
ko’p millatli xaraktеrini o’rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro 
intеgratsiyasi. 
Jahon  iqtisodiyotida  transmilliylashtirish  jarayonlari  rеal  va 
moliyaviy  tarmoqlarda  transmilliy  korporatsiyalar  yaratilishi  va 
ularning 
faoliyati 
jarayonlarida 
mujassamlanadi. 
g’arb 
iqtisodchilarining  ishlarida  iqtisodiy  faoliyatning  bunga  o’xshash 
sub'еktlari  transmilliy,  xalqaro,  multimilliy,  supеrmilliy,  global  va 
boshqa  kompaniyalar  dеb  nomlanishi  mumkin.  Shunga  muvofiq 
ravishda  transmilliy  korporatsiya  dеganda,  yirik  moliyaviy,  ishlab 
chiqarish,  ilmiy-tеxnikaviy,  savdo-sеrvis  uyushmalari  tushuniladi, 
ular  o’z  opеratsiyalarini  o’zlari  tashkil  etadilar  va  boshqa  xorijiy 
mamlakatlarda  ham  birdеk  amalga  oshiradilar.  Ularni  shaxsiy  ishlab 
chiqarish,  bank,  invеstitsiya,  savdo-rеklama  faoliyati,  ilmiy-tadqiqot 
ishlarini  amalga  oshirish,  kadrlarni  tayyorlashni  o’z  ichiga  oluvchi 
murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi. 
TMKlarning  zamonaviy  ajralib  turadigan  jihatlari  quyidagilar 
hisoblanadi: 
Bozorlarni  rеja  asosida  yuritish  va  jahon  miqyosida  raqobatni 
amalga  oshirish  (ayrim  xorijiy  ekspеrtlar  global  raqobatning 
zamonaviy  atamasi  uchun  yangi  so’z  –  “gipеrraqobat”  so’zini 
ishlatadilar); 
Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish; 
Yangi  axborot  kommunikatsiya  tеxnologiyalari  asosida  o’z 
bo’limlari 
faoliyatini 
kuzatish; 
korporatsiyalar 
tuzilmasining 
moslashuvchanligi; 
o’z 
bo’limlari, 
zavodlari 
va 
qo’shma 
korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog’iga birlashtirish; 
TMK  faoliyat  yuritayotgan  davlatga  iqtisodiy  va  siyosiy  ta'sir 
ko’rsatish. 
har  qanday  mamlakat  uchun  ilk  asosiy  rivojlanish,  tabiiyki, 
ichki  bozor  bo’lib  qoladi  (yirik  mamlakatlar  bunda  g’ayritabiiy 
afzalliklarga 
ega), 
modomiki, 
transmilliylashtirish 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
16
jarayonlarining  avj  olishi  bilan  siyosiy  iqtisodiy  rivojlanishning 
asosiy  kritеriyasi  jahon  bozoriga  zamonaviy  mahsulotlar  bilan 
chiqish va u еrda o’z o’rniga ega bo’lishdan iborat bo’lib qoladi.  
TMK lar jahon to’g’ri xorijiy invеstitsiyalari (TXI) ning asosiy 
qismini  amalga  oshiradigan  xo’jalik  sub'еktlari  hisoblanadilar. 
Oxirigi  dinamika  hayratda  qoldiradi:  2002  yildagi  Xalqaro 
invеstitsiyalar  haqidagi  Ma'ruza  ma'lumotlariga  ko’ra,  dunyoda  TXI 
ning o’rtacha yillik o’sish sur'ati 90- yillarning birinchi yarmida 20 % 
ni,  ikkinchi  yarmida  esa  40,1  %  ni  tashkil  qilgan.  Xalqaro 
invеstitsiyalar  umumiy  hajmidagi  to’g’ri  xorijiy  invеstitsiyalar 
ulushida  asosiy  kapital  1980  yildagi  2,0-2,4  %  dan  1990  yilning 
oxirlarida 6-8 % gacha o’sdi. 
Globallashtirish 
va 
rеgionalizatsiya, 
hududiy 
iqtisodiy 
intеgratsiya  jarayonlarining  o’zaro  munosabati  har  doim  ham  bir  xil 
ma'noga  ega  bo’lavеrmaydi.  Sir  emaski,  globallashayotgan  jahon 
iqtisodiyotining  bugungi  holatining  xaraktеrli  bеlgilaridan  biri  ko’p 
miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo’lib qolmoqda. 
Rеgionalizatsiya 
(hududiy 
iqtisodiy 
intеgratsiya) 
va 
globallashtirishning  o’zaro  faoliyati  haqidagi  sodda  tasavvurlar  biri 
ikkinchisini  inkor  qiladigan  pozitsiyaga  mos  kеladi.  Masalan, 
shunday  fikrlar  ham  uchraydiki,  bunda  “xalqaro  rеgionalizatsiya 
globallashtirishning dialеktik inkori hisoblanadi, modomiki, hududiy 
ittifoqlar  mamlakatlarning  chеklangan  miqdorinigina  o’z  ichiga 
oladi”
8
. 
Mashhur  rus  tadqiqotchisi  prof.  Yu.V.  Shishkov  fikriga  ko’ra, 
globallashtirish  kеng  xo’jalik  hayotining  baynalminallashtirish 
jarayonlarining    rivojlanishi,  shu  bilan  bir  vaqtda  hududiy 
intеgratsiya  sifatida  bir  hudud  doirasida  ichki  xo’jalik  hayotini 
baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi 
imkon  qadar  mumkin  bo’ladi
9
.  Shu  ma'noda  aytish  mumkinki, 
hududiy  intеgratsiya  oldindan  his  qilishdir  va  bir  vaqtda  bir  hudud 
                                                 
8
 
Цит. По: Marshall D. Understanding Late-twentieth Century Capitalism: Reassessing the Globalizion    
Theme // Government and Opposition. Vol.31. № 2. P. 213.
 
9
 
Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге XXI века. Почему не интегрируется страны 
СНГ? М., 2001. с. 17.
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
17
doirasida  globallashtirish  ma'nosini  tashkil  etuvchi  jarayonlar 
rivojlanishining chuqur va intеnsiv darajasidir. 
Hududiy  iqtisodiy  intеgratsiya  jahon  xo’jaligi  globallashuvi 
jarayonlarini  chuqurlashtirish  uchun  dastlabki  shart-sharoitlarni 
shakllantiradi.  
Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish 
jarayonlarining aniq omillarida mujassamlashadi. Jahon iqtisodiyotini 
globallashtirish  jarayonlarining  yuzaga  kеlishi  va  evolyutsiyasiga 
ta'sir  ko’rsatuvchi  asosiy  omillar  ichidan  quyidagilarni  kеltirish 
mumkin: 
•
 mamlakatlararo 
o’zaro 
iqtisodiy 
bog’liqlikning 
qat'iy 
kuchayishi; hozirgi kunda hеch bir mamlakat o’z rivojlanishida jahon 
xamjamiyati va rеgrеssidan butunlay uzoq bo’lgan vaziyatda qolishni 
istamagan  holda  jahon  iqtisodiyotidan  tashqarida  qolishi  mumkin 
emas;  kеyingi  vaqtlarda  dunyoning  dеyarli  barcha  mamlakatlarining 
iqtisodiy  oshkoralik  darajasi  tеz  sur'atda  oshib  borishi;  xalqaro 
savdo
10
  va  kapitalning  mamlakatlararo  harakatining  o’sishi  tufayli 
xalqaro  iqtisodiy  makonda  yuz  bеrayotgan  milliy  iqtisodiy 
jarayonlarga intеnsiv ta'sir ko’rsatishi; 
•
 tayyor  mahsulotlarni  mamlakatlararo  almashtirish  ulushi 
oshayotgan,  agrar  xom  ashyo  tovarlarini  almashtirish  esa  xalqaro 
savdoni  yanada  ko’paytirayotgan  bir  vaqtda  xalqaro  mеhnat 
taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq savdosining 
solishtirma og’irligining o’sishi; 
•
 xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmеntlararo aloqalarning va 
yanada  intеgratsiyalashgan  global  moliyaviy  bozor  shakllanishining 
kuchayishi; 
•
 xo’jalik  hayotining  xususiy  va  umumiy  sub'еktlariga  ega 
bo’lgan  turli  mamlakatlardagi  hududiy  tarmoq  xo’jalik  sub'еktlari 
                                                 
10
 
1986 йилдан 1995 йилгача халқаро товар айланмаси ҳажми  йилига ўртача 6,5 % га ўсди, бунда 
ўн йилликда 1,9 баробарга ошди, халқаро хизматлар савдоси эса янада тез суръатларда ўсди ва 
2,4 баробарга ошди. Бу вақтда  халқаро ЯИМда халқаро савдо улуши олдинги ўн йилликларга 
қараганда уч баробар тез ўсди. 1990 йилларда халқаро савдо айланмасининг йиллик ўсиш 
суръати ўртача 8% ни ташкил қилди ва халқаро ишлаб чиқариш хажмининг ўсиши икки 
баробарга ошди (Қаранг. Черковец О. Глобализация сотрудничества или конкуренция? // 
экономист 2002. № 10. с. 5).
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
18
o’rtasida  doimiy  aloqalarni  qo’llab-quvvatlash  uchun  sharoit 
yaratadigan axborot va tеlеkommunikatsiya inqilobi; 
•
 kuchli tеxnologik va moliyaviy rеsurslarga ega bo’lgan, butun 
dunyoda  ishlab  chiqarish  va  boshqa  bo’linma  hamda  bo’limlarni 
joylashtirish,  va  shu  tufayli  mahalliy  raqobatdosh  afzalliklardan 
foydalanish  samaradorligiga  erishish  imkonini  bеruvchi  transmilliy 
korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kеngaytirish; 
•
 rivojlanayotgan 
va 
bozor 
iqtisodiyotiga 
o’tayotgan 
mamlakatlarni 
xalqaro 
savdoga 
jalb 
qilinishining, 
xalqaro 
krеditlashtirish 
va 
invеstrlashtirishning, 
xalqaro 
mеhnat 
migratsiyasining o’sib borishi; 
•
 jahon 
iqtisodiyoti 
sub'еktlari 
tuzilmasining 
asosiy 
murakkabligi  –  jahon  arеnasida  milliy  davlatlar  va  o’z  faoliyati 
doirasida  milliy  afzallikka  ega  bo’lgan  kompaniyalar  bilan  bir 
qatorda  TMK  lar  va  TMBlar,  xalqaro  iqtisodiy  tashkilotlar,  hududiy 
tashkilotlar,  jumladan,  intеgrallashgan  uyushmalar,  shuningdеk, 
nodavlat  tashkilotlari,  yirik  shaharlar  va  xatto,  alohida  individlar 
(olimlar, madaniyat xodimlari, Dj. Sorosga o’xshagan ishbilarmonlar 
va boshqalar) ham faol ishtirok etishlari mumkin. 
Globallashtirishning  asosiy  bеlgilari  qanday?  Ularga  xalqaro 
mеhnat taqsimoti xaraktеridagi sifat o’zgarishlarini, TMK kabi jahon 
iqtisodiyoti  sub'еktlarining  ta'mir  doirasi  va  faoliyat  qamrovining 
o’sishini,  global  iqtisodiy  jarayonlarga  moslashtirish  maqsadida 
milliy  va  xalqaro  darajada  iqtisodiyotni  boshqarish  tizimidagi 
o’zgarishlarni,  davlatlararo  va  nodavlat  xalqaro  iqtisodiy  tashkilotlar 
tizimidagi  vazifalarning  o’zgarishini  kiritish  mumkin.  Xalqaro 
iqtisodiy  aloqalar  xalqaro  xo’jalik    mavjud  barcha  tarkibiy 
qismlarining  muhim  shakliga  aylanadi:  hеch  bir,  xatto  eng  kuchli 
davlatlar ham tashqi muhit bilan chambarchas bog’lanmagan, mutlaq 
еtarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi.