Global muammo Mintaqaviy muammo

Mavzu: Muhit va yashash sharoiti tushunchalari. Ekologik omillar va ularning klassifikatsiyasi.
Reja:

1. 
   Muhit va yashash sharoiti tushunchalari
   
2. 
   Ekologik omillar
   
3. 
   Ekologik omillarning klassifikatsiyasi
   

Hayot Yerda taxminan 3,7 milliard yil oldin, boshqa manbaga ko'ra, taxminan 4,1 milliard yil oldin boshlangan. Rivojlanish bugungi kungacha davom etmoqda. Barcha taxminlarga ko'ra, hayot kelajakda atrof-muhitga moslashib boraveradi va odamning borligi yoki yo'qligi uni to'xtata olmaydi. Avstraliyalik olimlar quruqlikda hayot belgilarini topdilar va ular 3,5 milliard yoshda. Ularning topilmalari hayot sho'r buloqlarda emas, balki chuchuk suvda shakllanganligini tasdiqladi. Olimlar ushbu faktlarga e'tiborni qaratdilar va boshqa qit'alarda ularning tasdig'ini izlamoqdalar. Hayotning asosiy muhitlariga quyidagilar kiradi.

suv;
er osti havosi;

tuproq;
organizm (parazitlar va simbiontlar).

Quruq havo muhiti Ushbu muhit Yerdagi o'simlik va hayvonot dunyosining barcha xilma-xilligini aks ettiradi. Quruqlikda organik hayotning rivojlanishi tuproq paydo bo'lishiga imkon berdi. O'simliklar, o'rmonlar, dashtlar, tundralar va turli xil hayvonlarning turli xil yashash joylariga moslashishi bilan yanada rivojlanishi davom etdi. Organik olamning keyingi evolyutsiyasi natijasida hayot Yerning barcha ustki chig'anoqlariga - gidrosferaga, litosferaga, atmosferaga tarqaldi. Barcha tirik mavjudotlar rivojlanib, haroratning keskin o'zgarishiga va turli yashash joylariga moslashgan. Hayvonot dunyosi, har xil qushlar va hasharotlar iliq va sovuqqon vakillari paydo bo'ldi. Yer-havo muhitida o'simliklar turli xil o'sish sharoitlariga moslashgan. Ba'zilar yorug'lik, iliq joylarni yaxshi ko'radilar, boshqalari soyada va namlikda o'sadi, boshqalari past haroratlarda omon qoladi. Ushbu muhitning xilma-xilligi undagi hayotning xilma-xilligi bilan ifodalanadi.

Suv muhiti.Yer-havo muhitining rivojlanishi bilan bir qatorda, suv dunyosining rivojlanishi ham davom etdi.Suv muhiti bizning sayyoramizda mavjud bo'lgan barcha suv omborlari bilan ifodalanadi, okean va dengizlardan ko'llar va oqimlarga qadar. Yer yuzining 95% suvda joylashgan.Suv muhitining turli xil yirik aholisi evolyutsiya to'lqinlari ostida o'zgarib, moslashib, atrof-muhitga moslashib, populyatsiyalarning yashash darajasini eng yuqori darajada oshiradigan shaklga ega bo'lishdi. Hajmi kamaydi, ularning birgalikdagi hayotining har xil turlarining tarqalish sohalari bo'lindi. Suvdagi hayotning xilma-xilligi hayratlanarli va yoqimli. Suv muhitidagi harorat er osti havosi kabi keskin tebranishlarga duch kelmaydi va hatto eng sovuq suv havzalarida ham +4 darajadan pastga tushmaydi. Suvda nafaqat baliqlar va hayvonlar yashaydi, balki suv ham turli suv o'tlari bilan to'lib-toshgan. Faqat katta chuqurliklarda ular yo'q, bu erda abadiy tun hukmronlik qiladi, organizmlarning butunlay boshqacha rivojlanishi mavjud.
Tuproqning yashash muhiti yerning yuqori qatlami tuproqqa tegishli. Tuproqning har xil turlarini toshlar, tirik organizmlarning qoldiqlari bilan aralashtirish unumdor tuproq hosil qiladi. Bu muhitda yorug'lik yo'q, ular yashaydi yoki aniqrog'i o'sadi: o'simliklarning urug'lari va sporalari, daraxtlarning ildizlari, butalar, o'tlar. Bundan tashqari, u kichik suv o'tlarini o'z ichiga oladi. Yerda bakteriyalar, hayvonlar va qo'ziqorinlar yashaydi. Bu uning asosiy aholisi.
Organizm yashash muhiti sifatida:Yerda biron bir odam, hayvon yoki o'simlik turi mavjud emas, u yerda hech qanday organizm yoki parazit joylashmagan. Ma'lum bo'lgan yem o'simlik parazitlariga tegishli. Kichik urug 'sporalaridan mezbon o'simlikning ozuqaviy kuchlarini yutib yashaydigan organizm o'sadi. Parazitlar (yunoncha - "erkin yuklovchi") - egasi hisobiga yashaydigan organizm. Ko'pgina organizmlar odam va hayvonlar tanasida parazitlik qiladi. Ular ma'lum bir tsiklda mezbonda yashovchi vaqtinchaliklarga va doimiy ravishda, tsikl bilan mezbon tanasining tsiklida parazitlik qiladilar. Bu ko'pincha mezbon mezbonning o'limiga olib keladi.
Ekologik omillar — atrof muhitning organizmlar faoliyatiga oʻziga xos taʼsir etuvchi maʼlum sharoitlari va elementlari majmuyi. Ekologik omillar 2 katta guruh — abiotik va biotik omillarga boʻlinadi. Ekologiyada „cheklovchi omillar“ tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish onayni
Tirik organizmlarga taʼsir etuvchi muhitning har qanday boʻlaklari ekologik omillar deyiladi.
Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat. Tashqi muhit tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham mavjud boʻlib, bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan elementlar yoki omillardan yorugʻlik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi. 1933-yilda D.N.Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik)ga boʻladi. Keyin harorat, yorugʻlik, namlik, suv, qum, relyef kiradi.
. Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik organizmlarning bir-biriga va yashash muhitiga taʼsiri) kiradi. Biotik omillar fitogen va zoogen omillarga boʻlinadi. Fitogen omillar deganda yuksak va tuban oʻsimliklarning organizmga taʼsiri eʼtiborga olinsa, zoogen omillar deganda esa organizmga barcha hayvonlarning taʼsiri nazarda tutiladi.
Antropogen omillar — bu inson faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan omillar, yaʼni odamlarning oʻsimlik va hayvon turlari yoki ular guruhlarining tuzilishiga koʻrsatgan taʼsiridir. Tirik organizmlarga juda koʻp omillar taʼsir koʻrsatadi.
Ana shu omillarning ayrim organizmlarga koʻrsatgan taʼsiri natijasi esa xilma-xildir. Omilning organizm hayoti uchun eng qulay darajasi — optimal daraja deyiladi. Har qanday ekologik omillarning eng yuqori darajasi maksimum va eng quyi darajasi minimum boʻladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun u yoki bu ekologik omilning oʻz maksimumi, minimumi va optimumi boʻladi. Chunonchi, uy pashshasi 7° dan 0° gacha yashashi mumkin. Ular uchun yashashning optimum darajasi 36—40° ni tashkil etadi.