Global qtisodiy rivojlanish strategyalari

4. Jahon moliyaviy inqirozining ishchi kuchi bozoriga ta’siri
Ma’lumki, hozirgi vaqtda jahonda rо‘y berayotgan moliyaviy inqiroz va uning oqibatlari jahon iqtisodiy tizimining turli sohalariga jiddiy salbiy ta’sir kо‘rsatmoqda. Odatda retsessiya uzoq muddatli iqtisodiy tendensiyalarga kuchli ta’sir о‘tkazmaydi. Biroq hozirgi inqiroz aholi daromadlari va bandligiga uzoq muddatli, balki hatto doimiy ta’sirga ega bо‘ladi va bu ta’sir rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda turlicha namoyon bо‘ladi.
Hozirda kо‘plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi retsessiya va iqtisodiy pasayishni, investitsion faollik kо‘lamining cheklanib borishini, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning kо‘plab mamlakatlariga ta’sir kо‘rsatadigan jiddiy ijtimoiy talofotlar sodir bо‘lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda.
Xususan, 2008 yilda jahon miqyosida bevosita xorijiy investitsiyalar oqimi 20% gacha pasayganligi kuzatilgan. 2009 yilda jahon yalpi ichki mahsulotining pasayishi, bevosita xorijiy investitsiyalar kо‘lamining yanada pasayishini kuzatildi. Bu holat esa ishsizlik darajasining ortishi bilan bog‘liq jiddiy ijtimoiy muammolarni keltirib chiqdi. Bu о‘z-о‘zidan ijtimoiy transfertlarning kо‘payishi hisobiga davlat xarajatlarining о‘sishiga olib keladi.
Shunga kо‘ra, hukumatlar darajasida inqirozdan chiqish bо‘yicha davlat dasturlarini ishlab chiqishda bandlik masalalarini, talabni rag‘batlantirish orqali ishlab chiqarish kо‘lamini kengaytirishga qaratilgan keskin choralarni kо‘rish masalasini kо‘ndalang qilib qо‘ydi.
Moliyaviy inqiroz tezda mehnat bozoridagi inqirozga aylandi. Ishsizlik darajasi 2009 yilda 8,4% ga yetadi deb taxmin qilingan holda AQShda ishsizlik allaqachon bu darajadan oshib ketgan edi. Birgina 2009 yil may oyida 2007 yil dekabriga nisbatan 6 mln. ish joyi yо‘qotilgan, ishsizlarning umumiy soni esa 14,5 mln. dan ortib ketgan edi. Ispaniyada 2009 yil aprelda ishsizlik darajasi 15% ga migrantlar orasida esa 28% ga yetdi. Inqirozdan eng kо‘p jabr kо‘rgan hududlarga migrantlarning kо‘pchilik qismi yashaydigan mamlakatlar, ya’ni rivojlangan mamlakatlar kiradi. Inqirozning migrantlarga salbiy ta’siri Fors kо‘rfazi, Sharqiy Osiyo va G‘arbiy Afrikada ham kuzatildi.
Mehnat bozoridagi inqiroz eng avvalo migrantlar uchun yomon ta’sir kо‘rsatdi, chunki mamlakatlar inqirozli holatlarda birinchi navbatda xorijiy ishchilarni bо‘shatadi. О‘rtacha olganda migrantlar yoshroq bо‘lib, pastroq malakaga va ish stajiga ega, odatda vaqtinchalik lavozimlarda ishlaydi va siklli rivojlanuvchi tarmoqlarga jamlangan. Bu esa pasayish paytida eng zaif hisoblangan guruhga xos tavsiflardir. О‘tkazilgan tahlillardan ma’lum bо‘ldiki, iqtisodiy pasayish davrida migrantlar nomigrantlarga nisbatan kо‘proq ish yо‘qotadi. 1998-2008 yillarda 14 ta Yevropa mamlakatining YAIM va ishsizlik bо‘yicha choraklik kо‘rsatkichlari asosida aniqlanishicha, retsessiyani boshdan kechirgan mamlakatlarda migrantlar orasida ishsizlik darajasi boshqa guruhlarga nisbatan tezroq о‘sadi. Yuqori darajada sikli rivojlanuvchi tarmoqlarga - qayta ishlash sanoati, qurilish, moliya, kо‘chmas mulk, mexmonxona va restoran xо‘jaligi kabi tarmoqlarda jamlangan. Barcha yuqori daromadga ega mamlakatlarda migrantlarning 40% shu tarmoqlarda mehnat qiladi va bu sohalarda ish joylarining eng kо‘p qisqarishi kuzatiladi.
Ishchilarning kо‘chishiga inqirozning naqadar kuchli ta’sir etishini aniqlashda bir qancha omillarni hisobga olish kerak. Ushbu omillarga vatanida va chet elda bevosita rivojlanish istiqbollari, migratsiya, chet elda yashash va qaytish tavakkalchiligini anglash va kuchayib boruvchi tо‘siqlar kiradi. Ishchilarni jalb qiluvchi ayrim asosiy mamlakatlar qaytish uchun qulay imkoniyatlar (bonuslar, chiptalar, ijtimoiy tо‘lovlar bо‘yicha yirik mablag‘lar) yaratib berdi va mamlakatga kirish va yashash bо‘yicha tо‘siqlarni kо‘paytirdi.
2008 yil mobaynida inqirozning kuchayishi natijasida rivojlangan mamlakatlarga migrantlar oqimining qisqarganini kо‘rish mumkin. Birlashgan Qirollikda mamlakatda yashayotgan xorijliklardan milliy sug‘urta kartochkalariga talabnomalar soni 25% kamaydi. AQSH Aholini rо‘yxatdan о‘tkazish byurosi tomonidan о‘tkazilgan tadqiqotlar 2007 yil sentabrdan 2008 yil avgustigacha meksikalik migrantlar oqimining 25% kamayganini kо‘rsatdi. Bu tendensiyalarning 2009 va 2010 yillarda ham davom etishi kutiladi. Biroq bunday teskari oqimlar paydo bо‘lmasligi ham mumkin. 1970 yillarda Yevropa mamlakatlarining gastarbayterlar uchun dasturlar tajribasi kо‘rsatishicha, teskari oqimlarning hajmi qabul qiluvchi mamlakatga qaytish istiqbollariga, mamlakatning ijtimoiy ta’minot tizimiga, oila a’zolarining ehtiyojlari va о‘z vatanidagi shart-sharoitlarga bog‘liq.
Hozircha inqirozning migratsiya modellariga ta’siri noaniq. Avvalgi retsessiyalarning kо‘rsatkichlari inqiroz turli oqibatlarni keltirib chiqarishini kо‘rsatadi. Avstraliya, Argentina, Braziliya, Kanada, Birlashgan Qirollik va AQSH kabi ayrim mamlakatlar о‘rganilganda, 1850-1920 yillarda mamlakatda ish xaqining pasayishi immigratsiyaga cheklovlarning zaiflashishiga olib kelgan. Ayrim olimlarning ta’kidlashicha, Yevropada uzoq muddatli iqtisodiy stagnatsiya, tarkibiy ishsizlik va malakasiz ishchi kuchiga pasaygan talab davrini boshlab bergan 1973 yildagi neft inqirozi migratsiya modellariga shunday ta’sir kо‘rsatdiki, natijada nisbatan boyroq Yaqin Sharq Yangi ishchi kuchini jalb qiluvchi markazga aylandi.
Ayrim olimlarning fikricha, rivojlangan mamlakatlarning muayyan tarmoqlarida inqirozning boshlanishi va faol rivojlanishi rivojlanayotgan mamlakatlar, ayniqsa, Osiyo mamlakatlarining о‘rnini kuchaytirishi va hatto jahon iqtisodiyotining tubdan boshqacha tus olishiga olib kelishi mumkin.
Jahon moliyaviy inqirozining pul о‘tkazmalar hajmiga ta’sirini tahlil qiladigan bо‘lsak, dastlabki ma’lumotlarga kо‘ra, inqiroz boshlanganda Yevropa mamlakatlaridan Afrikaga pul о‘tkazmalar miqdori oshdi. Bunga sabab, kо‘pchilik migrantlar mehnat qilayotgan mamlakatlardagi bank hisoblarini yopib, pul mablag‘larini о‘z yurtiga о‘tkaza boshladilar va 2008 yilda bu kо‘rsatkich rekord darajaga yetdi. Biroq keyingi davrda ularning miqdori ancha qisqarganligi tabiiydir. Jumladan Bangladesh, Misr, Salvador va Filippinda pul oqimi jiddiy qisqardi.