Глобус и тетради

Tilning ijtimoiy ko`rinishlari. Sotsiolingvistika.

22.121-guruh talabasi Ko`palova Mohinur

Reja:

Til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlar.
Sotsiolingvistika haqida tushuncha.
Tilning alohida tizim sifatdagi vazifalari.

Milliy birlikni taʼminlash, ommaviy savodxonlikni oshirish va ilm - fanni rivojlantirishga xizmat qiladi. Tilni toʻkis tadqiq etish uchun tilshunoslik doirasidagina ish koʻrishning kamligi bugun shu fan mutaxassislarining hech biriga sir emas. Shu bois, zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda boshqa fanlar yutuqlaridan ham keng foydalanilmoqda.

Milliy birlikni taʼminlash, ommaviy savodxonlikni oshirish va ilm - fanni rivojlantirishga xizmat qiladi. Tilni toʻkis tadqiq etish uchun tilshunoslik doirasidagina ish koʻrishning kamligi bugun shu fan mutaxassislarining hech biriga sir emas. Shu bois, zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda boshqa fanlar yutuqlaridan ham keng foydalanilmoqda.

Til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlani, tilning falsafa, ijtimoiy psixologiya, etnografiya bilan bogiiq jihatlarini o‘rganuvchi soha sotsiolingvistika (ijtimoiy tilshunoslik) deb yuritiladi.

Sotsiolingvistika
jamiyat va til aloqadorligi va bu munosabatning tarixiy jarayon, hodisa ekanligini
tilning ijtimoiy vazifalarini, ularning taraqqiyot xususiyatlarini
adabiy til, shevalar lug‘at boyligining kengayishi, ortib borishini
yashash muhiti yaqin, turmush tarzi o‘xshash, xalqlar tillarning bir-biriga ta`siri
sotsial chegaralangan nutq xususiyatlarini
yosh, gender jihatdan farqlanuvchi nutq ko‘rinishlarini tahlil qiladi

Dunyo tiilarining, maium ma’noda, o‘ziga xosligini yorituvchi, muayyan tilning boshqa tillardan farqli jihatlarini ko‘rsatuvchi tadqiqotlar yaratilgan. Mazkur tadqiqotlaming bosh masalasi til va jamiyat munosabati talqinidir. Tilning jamiyat bilan bogiiq tomonlarini o'rganish tilning o‘ziga xos ichki qurilishi, imkoniyatlarini yoritishda ahamiyatlidir. “Til hayotimizning markaziy hamda tabiiy qismi hisoblanadi. Inson yoshligidan muloqot qilish, so‘zlashish qobiliyatiga ega boiadi va atrof-muhitga moslashadi. Til insonning fikrlash qobiliyatini shakllantiradigan, uning e'tiborini jalb qiladigan hodisadir. Til insonlar o‘rtasida axborot almashish, his-tuyg‘ulami ifodalash va shaxsning o‘z tabiatini namoyon qilish vositasidir.

Dunyo tiilarining, maium ma’noda, o‘ziga xosligini yorituvchi, muayyan tilning boshqa tillardan farqli jihatlarini ko‘rsatuvchi tadqiqotlar yaratilgan. Mazkur tadqiqotlaming bosh masalasi til va jamiyat munosabati talqinidir. Tilning jamiyat bilan bogiiq tomonlarini o'rganish tilning o‘ziga xos ichki qurilishi, imkoniyatlarini yoritishda ahamiyatlidir. “Til hayotimizning markaziy hamda tabiiy qismi hisoblanadi. Inson yoshligidan muloqot qilish, so‘zlashish qobiliyatiga ega boiadi va atrof-muhitga moslashadi. Til insonning fikrlash qobiliyatini shakllantiradigan, uning e'tiborini jalb qiladigan hodisadir. Til insonlar o‘rtasida axborot almashish, his-tuyg‘ulami ifodalash va shaxsning o‘z tabiatini namoyon qilish vositasidir.

Tilshunoslik insoniyatgagina xos boigan tilni ilmiy jihatdan o‘rganadigan, uning barcha shakltarini, xossalarini tadqiq etadigan sohadir. Til lingvistikaning turli aspektlarida o‘rganiladi va ularning barchasida asosiy vosita vazifasini bajaradi. Mazkur 70‘nalishlarning qaysi biri lingvistikaning asosini tashkil etishi tilning o‘ziga xos jihatlari nuqtayi nazaridan tahlil qilish natijasida aniqlanadi”8. Ma’lumki, har bir inson o‘zi yashab turgan muhitda, jamiyatda ulg‘ayadi, tarbiya topadi. Albatta, har qanday tarbiyaning, ayniqsa, til, ma’naviy komitlik, milliy o‘zlik tarbiyasining asosiy o‘chogi bolani o‘rab turgan ijtimoiy muhit, birinchi navbatda, oiladir.

Tilshunoslik insoniyatgagina xos boigan tilni ilmiy jihatdan o‘rganadigan, uning barcha shakltarini, xossalarini tadqiq etadigan sohadir. Til lingvistikaning turli aspektlarida o‘rganiladi va ularning barchasida asosiy vosita vazifasini bajaradi. Mazkur 70‘nalishlarning qaysi biri lingvistikaning asosini tashkil etishi tilning o‘ziga xos jihatlari nuqtayi nazaridan tahlil qilish natijasida aniqlanadi”8. Ma’lumki, har bir inson o‘zi yashab turgan muhitda, jamiyatda ulg‘ayadi, tarbiya topadi. Albatta, har qanday tarbiyaning, ayniqsa, til, ma’naviy komitlik, milliy o‘zlik tarbiyasining asosiy o‘chogi bolani o‘rab turgan ijtimoiy muhit, birinchi navbatda, oiladir.

Sotsiolingvistika til va jamiyat munosabatlarini tahiil qilar ekan, umumiy va xususiy qonuniyatlarga tayanadi. Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy tabiatini yoritishda quyidagi mezonlarga amal qiladi:

Sotsiolingvistika til va jamiyat munosabatlarini tahiil qilar ekan, umumiy va xususiy qonuniyatlarga tayanadi. Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy tabiatini yoritishda quyidagi mezonlarga amal qiladi:

tarixiylik
hayotiylik
me’yoriylik
hududiylik
Avvalo, til voqelik sifatida mavjud boiishi uchun muayyan tarixiy taraqqiyot bosqichidan o‘tishi kerak.
Bir xil etnik asosga ega boigan o‘zbek va qirg‘iz tillari o‘rtasida fonetik, leksik, grammatik farqlar bor. Adabiy til va shevalar o‘rtasida ham tilning ichki tuzilishi bilan bogiiq farqlar kuzatiladi.
Tilning paydo bolishi, yaxlit tizim tarzida shakllanishi, ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi uning tarixiyligi bilan bog`liq.
Tilning hayotiyligi uning aloqa-munosabat vositasi sifatida mavjudligidir.
Sotsiolingvistikadagi me’yoriylik mezoni deyilganda, tilning muayyan me'yorlar asosida muvofiqlashishi tushuniladi.
Hududiylik tilning maium hudud bilan bogiiqligini ifoda etadi.

Til alohida tizim sifatida quyidagi vazifalami bajaradi:

Aloqa - munosabat vazifasi (kommunikativ funksiya)
01
Tilning hissiy ta’sir vazifasi (emotsional-ekspressiv funksiya)
02
Tilning to‘plash vazifasi (akkumulyativ funksiya)
03
E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!