Gnss va gps haqida tushuncha

GNSS va GPS haqida tushuncha
Agar oldin sun’iy yoʻldoshlar orqali olingan ma’lumotlar AQSH ning GPS
tizimi orqali ishlagan boʻlsa, hozirda zamon rivojlanishi bilan yangi GNSS
tushunchasi paydo boʻldi. GNSS (inglizcha Global Navigation Sattelite System)
global navigatsiya sun’iy yoʻldosh tizimi degan ma’noni anglatadi. Ushbu tizimda
hozirda koʻpgina zamonaviy geodezik asboblar ishlamoqda. Tizimga 5 davlatning
sun’iy yoʻldoshlari ulanadi, bu qariyb 100 dan ortiq yoʻldoshlarga ulanish
imkoniyati mavjud deganidir. Qulayligi shundaki, GNSS tizimidagi asboblar
endilikda faqatgina GPS tizimidagi sun’iy yoʻldoshlarnigina kutmasdan, balki
hozirgi kunda ishlayotgan GLONASS, COMPASS (Beidou) yoʻldoshlariga vakeyinchalik Galileo tizimi yoʻldoshlariga ulanib, joyning yanada aniq
koordinatasini aniqlab berishi mumkin.

Har bir zamonaviy sun’iy yoʻldosh borti bir qator yuqori texnologik

qurilmalar bilan jihozlangan va ular jumlasiga:
toʻrtta atom soatlar;
uchta kadmiy nikelli batareyalar;
quvvati 1136 Vt boʻlgan ikkita quyosh batareyalari;
yoʻldosh boshqaruvi uchun qisqa toʻlqin diapazonli antenna;
foydalanuvchi bilan aloqa qilish uchun 12 elementli uzun toʻlqin diapazonli
antenna.
Agar dastlabki ishlab chiqilgan GPS qurilmalar futbol toʻpi kattaligida va
undan ham kattaroq boʻlgan boʻlsa, hozirgi kundagi GPS larning oʻlchami mobil
telefon bilan barobar va bu qurilmalar obyektning joylashgan koordinatasi
balandligi kabi ma’lumotlardan tashqari, obyekt joylashgan joyni shahar,
transport magistrallari va boshqa koʻpgina obyektlar bilan birga kichik ekrandagi
kartada ham koʻrsatib bera oladi.
Uch koordinatani (uzoqlik, kenglik va dengiz sathidan balandlik)
aniqlashdan tashqari GPS quyidagi vazifalarni ham bajaradi:
obyektning tezligini tashkil etuvchilarni aniqlash;
aniq vaqtni 0,1 sekund aniqlikda oʻlchashobyektning haqiqiy yoʻl qiyaligini hisoblash;
yordamchi axborotni qayta ishlash va qabul qilish.
Hozirgi kunda tez-tez GPS degan atamaga duch kelmoqdamiz va bu
tushuncha nafaqat geodeziya sohasida, balki mobil telefonlarda ham keng
ravishda qoʻllanilmoqda. GPS global pozitsion tizim degan ma’noni anglatadi. Bu
tizim Yerga doimiy ravishda elektromagnit signallarni yuborib turuvchi sun’iy
yoʻldoshlar tizimidan tashkil topgan. Bunday signallarni qabul qilish uchun Yerda
ham maxsus qabul qilib oluvchi priyomnik (qabul qilgich)lar va qurilmalar
boʻladi. Bunday qurilmalarning afzalligi shundaki, sun’iy yoʻldoshdan yer
yuzidagi obyektgacha boʻlgan masofa yuqori aniqlikda (bir necha 10 km dan bir
necha millimetrgacha) oʻlchanadi va natijada bunday aniqlikdagi hisobkitoblardan
olingan obyektning koordinatasi yoki joylashgan joyi ham yuqori
aniqlikda oʻlchanadi.
Global pozitsion tizimni yaratish fikri oʻtgan asrimizning 50-yillarida
paydo boʻldi va uni amaliyotda qoʻllash fikri Jon Xopkins Universiteti tomonidan
ilgari surildi. GPS 1969-yili AQSH mudofaa vazirligining buyurtmasi asosida
ishlab chiqilgan. Boshlangʻich bosqichda bu tizim dengiz sathidan 22,5 km
balandlikda, 55 daraja qiyalikda, orbita boʻylab 6 marta aylanadigan 24 ta sun’iy
yoʻldosh va yer yuzasida kuzatish uchun moʻljallangan hamda sun’iy
yoʻldoshlarning harakatini doimiy kuzatib turuvchi, lozim boʻlsa orbitadagi
yoʻnalish xatoliklarini yetkazib turuvchi maxsus yer stansiyalar tizimidan iborat
boʻlgan (7.6-rasm). Sun’iy yoʻldoshlar Yerga kuchsiz signallar joʻnatadi, lekin bu
obyektning joylashgan koordinatasini aniqlash uchun yetarli hisoblanadi. Bu
antiqa tizim AQSH hukumati uchun 12 milliard dollarga tushgan.
7.6-rasmda GPS qabul qilgichning sun’iy yoʻldoshlar bilan aloqa qilish va
koordinata aniqlash tamoyili koʻrsatilgan.
Ayni paytda Yerda GPS qabul qilgichlar bilan doimiy aloqani ushlab
turuvchi va monitoringini amalga oshiruvchi beshta katta nazorat stansiyalari
ishlab turibdi. Boshqaruv punkti AQSHning Kolorado shtatida joylashgan boʻlib,
qolgan punktlari dunyo boʻylab: Gavayi (Tinch okeani), Vozneseniya oroliGPS boshidan harbiy maqsadlar uchun moʻljallangan boʻlib, uning
yordamida joylarga otryadlarni bexato joylashtirish, obyektgacha boʻlgan eng
qisqa masofani topish va shu kabi maqsadlar koʻzlangan edi. Oʻtgan asrning 80-
yillariga kelib GPS fuqarolik maqsadlari uchun ham qoʻllanila boshlandi. Endi
har bir fuqaro GPS ning funksional imkoniyatlarini baholash imkoniyatiga ega.
GPS nafaqat yerda, balki dengiz va havo navigatsiyasida ham qoʻllaniladi.
GPS barcha joylarda qoʻllanilishi mumkin, lekin GPS signallar olmaydigan joylar
(yertoʻla, shaxta, gʻorlar)da qoʻllab boʻlmaydi. GPSning qoʻllanilish sohalari
kengdir. Bunday sohalar jumlasiga harakatlanuvchi transport boʻlmish xususiy
avtomobil, harbiy va ichki ishlar mashinalari, kema va samolyotlar navigatsiyasi
kiradi. Yer tuzish va kartografiya sohalarida qoʻllaniladigan GPSlar yer
yuzasining koordinatalarini aniqlash uchun nafaqat qabul qilgichlardan, balki
qoʻshimcha kompyuter qurilmalari va dasturlaridan ham tashkil topgan boʻladi,
chunki bu sohaga yanada aniq ma’lumotlar va kartalar zarur.
GPSning qoʻllanilish sohalari kengayib borishi bilan bu tizimdan kelib
tushadigan pul aylanmasi ham yildan yilga ortib bormoqda. Birgina 2003-yilda
bu aylanma 16 milliard dollarga yetdi.

Geoaxborot tizimida qoʻllaniladigan maxsus dasturlar asosan ikki turga

boʻlinadi va ular quyidagilardan iborat:
1. Pulli dasturlar. Ular jumlasiga hozirda mashhur boʻlgan ESRI
kompaniyasining ArcView oilasidagi dasturlar, GIS MapInfo Professional,
AutoCAD Map 3D, Geomedia Professional, Panorama, RemoteView,
Bentley Map, Erdas Imagine kabilar kiradi.
2. Ochiq kodli dasturlar. Mazkur bepul geoaxborot tizimi dasturlariga
Quantum GIS (QGIS), GRASS GIS, gvGIS, ILWIS, JUMP GIS,
MapWindow GIS, SAGA GIS, Capaware, FalconView, Kalypso,
TerraView, Whitebox GIS kiradi.