Golden scripts 2020/1 issn 2181-9238 80

Asosiy qism
Biz tadqiq etmoqchi bo‘lgan lug‘at Salohiddin Toshkandiyga 
tegishli bo‘lib, bu asar hozirgacha o‘zbek leksikografiyasiga ma’lum 
emas edi. Asar tahliliga kirishishdan oldin muallif borasida biroz 
to‘xtalish maqsadga muvofiq. Chunki Salohiddin Toshkandiy 
biografiyasi va ijodiga oid ma’lumotlar kam saqlanib qolgan, odatda, 
83
XIX asr oxiri XX asr boshlarida leksikografiya rivoji va unda “Lug‘oti salos”ning o‘rni

---

uning ijodi haqida so‘z ketganda faqat “Temurnoma” asari tilga 
olinadi. 
Taxallusi Toshkandiy bo‘lgan hassos shoir, mohir tilshunos 
Salohiddinxo‘ja XIX asar ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida 
Toshkentda yashab ijod qilgan. “Hayotiga oid ma’lumotlar deyarli 
saqlanmagan. “Temurnoma” (1908) badiiy asarigina yetib kelgan. 
Salohiddin Toshkandiy “Temurnoma”ni yaratishda ko‘pgina tarixiy, 
badiiy va ilmiy asarlardan foydalangan. Asar an’anaviy hamddan 
boshlangan. So‘ng Movarounnahrda hukm surgan sulolalar tilga 
olingan. Asosiy qism 47 dostondan iborat. Amir Temurning 
bolaligidan tortib butun hayoti, Markaziy Osiyoni mo‘g‘ullar 
zulmidan ozod qilishi, Dashti qipchoq, rus yerlari, Ural sari qilingan 
yurishlar, Eron, Turkiya, Shom va Iroq, Hindistonga qo‘shin 
tortishlar, Boyazid Yildirim bilan bo‘lgan janglar, ular bilan bog‘liq 
sarguzashtlar qiziqarli hikoya qilingan... Kamol Xo‘jandiy, Said 
Ahmad, Ismat Buxoriy kabi shoirlar hamda oʻz she’rlaridan 1 030 
misra she’r berilgan. Asar jahongir shoh hayoti misolida kishilarni 
mehr-oqibatli bo‘lishga, o‘tmishda yuz bergan qirgʻinlardan 
saqlanishga, tinchlikning qadriga yetishga da’vat etadi” [Toshkent 
ensiklopediyasi 2009, 472].
Salohiddinxo‘janing hozirgacha faqat “Temurnoma” asari 
ma’lum edi. Endi esa uning ijodiga leksikografiyaga oid “Lug‘oti 
salos” asarini ham qo‘shib qo‘yish mumkin. XX asar boshlarida 
yaratilgan Salohiddinxo‘janing ثلاث تاغل (“Lug‘oti salos”) lug‘ati 
lug‘atshunoslik tarixida alohida ahamiyatga ega. Xususan, lug‘atda 
muallif biografiyasiga oid ayrim qimmatli ma’lumotlar ham uchraydi. 
Xususan, “Lug‘oti salos” mundarijasidan so‘ng muallif o‘zi haqida 
ushbu ruboiyni keltiradi:
Shahri Toshkand qariyb Ko‘kaldosh,
Turg‘uchidir bu Alovuddin.
Munga Sohib erur Ziyovuddin,
Nazmin so‘zingiz Salohiddin 
[4 ,9091 نیدلا ءلاع نب هجوخ نیدلا حلاص].
Bundan ko‘rinib turibdiki, adib Toshkentning Ko‘kaldoshida 
tug‘ilgan. Alovuddin uning otasi, Ziyovuddin esa do‘sti.
Abu Rayhon Beruniy nomidagi “Sharq qo‘lyozmalar 
markazi”da ushbu lug‘atning bir qancha nusxalari mavjud. Asar 
toshbosma bo‘lib, u markazda 702, 4006, 9532, 9531, 19334, 15729, 
18248, 20719 inventar raqamlar bilan saqlanadi (biz o‘z tadqiqot