“G’ozlar” o’yini

1-3yosh davridagi bolalarning akliy rivojlanishi. 
SHuni aloxida ko’rsatish joizki 1,6-3 yosh bu nutq rivojlanishi uchun senzetiv 
davr hisoblanadi. Bu davr aqliy rivojlanish asosini idrok va tafakkur xarakatlarining 
yangi ko’rinishlar tashkil etadi. 1 yoshli bola xali predmetlarni ketma-ket, sistemali 
ravishda ko’rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko’zga tashlanib 
turadigan belgisiga o’z eotiborini qaratadi va predmetlarni shu belgilariga ko’ra taniydi. 
Keyinchalik yangi idrok xarakatlarini egallanishi bolaning predmetli xarakatlarini 
bajarishdan ko’z bilan chamalab xarakat qilishiga o’tishda namoyon bo’ladi endi u 
predmetning bo’laklarini ushlab ko’rmasdan chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yeshli bola 
kattalarning bergan namunasi rangi shakli va kattaligiga ko’ra aynan shunday 
predmetlarni chamalab idrok etgan holda to’g’ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, 
so’ngra kattaligiga va shundan so’ngina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jaraenda bola 
bir hil xususiyatga ega bo’lgan juda ko’p predmetlar borligini tushuna boshlaydi. Lekin 
bola rasm chizishni boshlaganida predmetlarni rangini eotiborga olmaydi va o’ziga 
yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning ko’rsatishiga 2,5-3 yoshli bola 5-6 
ta shaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to’g’riburchak, ko’pburchak) va 8 hil rangni 
(qizil, qovoq sariq, sariq yashil, ko’k, siexrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va 
shakllarning ishlatilishi jixatidan turli hil narsalarda turlicha bo’lishi sababli bu 
yeshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan nomlarini aniq bilishlari va o’z nutqlarida 

---

ishlata olishlari birmuncha qiyinroq. Kattalarning bu yoshdagi bolalardan shu rang va 
shakllarni eslab qolishini talab etishlari noto’g’ri bo’lib, buning uchun mos davr bu 4-5 
yesh hisoblanadi. Bu yeshdagi bolalar so’zlardagi barcha tovushlarni idrok eta oladilar. 
Bola 3 yoshigacha o’zlashtirgan so’zlar asosan predmet va xarakatlarning 
nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning funktsiyasini anglatib bu predmet yoki 
xarakatning tashqi ko’rinishi o’zgarsa ham uning nomi o’zgarmaydi. SHuning uchun 
ham bola predmetlarning nomlarini ishlatilishini funktsiyalariga bog’lagan holda tez 
o’zlashtiradi. 
Ilk bolalik davrining boshlariga kelib bolada birinchi tafakkur operatsiyalari 
yuzaga keladi. Buni biz biron bir predmetni olishga xarakat qila olganidan so’ng esa uni 
sinchiklab o’rganishida ko’rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari asosan ko’rgazmali 
xarakatli bo’lib, u atrof olamdagi turli bog’liklarni o’rganishga xizmat qiladi. O’zidan 
uzoqroq turgan koptokni biron bir uzunroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini 
ko’rgan bola endi mustakil ravishda divan tagiga kirib ketgan koptokni kaltak 
yerdamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida 
umumlashtirish katta o’rin tutadi. Umumlashtirishda nutq asos hisoblanadi. Masalan, 
soat deyilishi bola qo’l soati, osma soat, shuningdek budilpnikni ham tushunishi kerak. 
Lekin ular turlicha bo’lgani sabab ularda umumiylikni topish bola uchun birmuncha 
qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash yerdamga keladi va umumlashtirishni tashkil 
etadi, 2-3 yoshli bolalar maolum bir predmetlarni o’rniga ularning o’rnini bosishi 
mumkin deb hisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan o’yin 
jarayonida bola cho’pni qoshiq yoki termormetr o’rnida, yog’ochdan krovat yoki 
mashina o’rniga foydalanishi mumkin. Bir predmetni boshqasi o’rnida qo’llash 
mumkinligini bilish bola atrof olamni bilishi, o’rganishidagi axamiyatli burilish 
hisoblanadi va u dastlabki tasavvurlarni yuzaga keltiradi. Bu yeshdagi bolalar endi asta-
sekinlik bilan kattalar aytib berayotgan ertak, voqea, xikoyalarni, shuningdek rasmda 
chizilgan narsalarni tasavvur eta oladilar. Ertak eshitish jarayonida bola ertak 
qaxramonlarini kimgadir o’xshatishga xarakat qiladi, u o’zi mustaqil ertak yeki 
xikoyalarni to’qiy olishi ham mumkin. Ilk bolalik davrida xotira bilishdagi asosiy 
funktsiya hisoblanib, u bilishning barcha ko’rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu

---

davrda bolaning xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning hayotiy tajribalarni o’zlashtirishida 
avvalo xarakatli, emotsional va obrazli xotira ishtirok etadi. Bu borada xarakatli va 
emotsional xotira ustunlik qiladi. Xotira bu yoshda asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Bu 
davrdagi bolalarga ko’p kitob o’qib berish natijasida ular uzun ertak va sheor 
xikoyalarni eslab qoladilar, lekin bunday eslab qolish bolaning umumiy aqliy 
rivojlanishidan ham, xotirasining individual xususiyatidan ham dalolat bermaydi. Bu ilk 
bolalik davridagi bolalarning barchasiga hos bo’lgan nerv sistemasining umumiy 
egiluvchanligi natijasidir. O’zi va atrof hayot xaqidagi voqea va xodisalarda ketma-
ketlik borligi uchun ham ularni xali to’liq ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.