Grafika reja: Grafika nima?

Lotin alifbosi

Aa	Bb	Dd	Ee	Ff	Gg	Hh	Ii	Jj
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Kk	Ll	Mm	Nn	Oo	Pp	Qq	Rr	Ss
10	11	12	13	14	15	16	17	18
Tt	Uu	Vv	Xx	Yy	Zz	O’o’	G’g’	Shsh
19	20	21	22	23	24	25	26	27
Chch	NGng
28	29

Lotin yozuvi asosidagi “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari” 1995 yil 24 avgustda qabul qilindi. Undagi asosiy qoidalar quyidagilar:
1. Undoshlar (ayrim) so’z o’rtasi va oxirida qo’shaloq kelishi mumkin; grammatika, metall, kilogramm. Qo’shimcha qo’yilganda biri tushadi: metalni.
2. Ayrim so’zlarda I, II, III shaxs egalik qo’shimchasi qo’shilganda y (u) tovushi qo’shib aytiladi va yoziladi: parvouim, mavqeying obro’yimiz, mavzuyingiz, parvoyi.
Xudo, mavzu, dohiy so’zlari III shaxsda xudosi, mavzusi, dohiysi tarzida yoziladi. Orzu so’zi: orzum, orzung, orzusi tarzida bo’ladi.
3. g,g’ bilan tugagan so’zga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi qo’shilganda quyidagicha yozish saqlanadi: barg-ga-bargga: cho’g’-ga-cho’g’ga: bog’-ga-bog’ga.
4. Qo’shimcha qisqartma otlarga qo’shib yoziladi: O’zMUning. Yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O’zR FA
5. Birikmadan yuzaga kelgan qo’shma otlar qo’shib yoziladi: so’zboshi, mingboshi
6. Juft so’zlar orasida -u,-yu yuklamalari bog’lovchi vazifasida kelsa, yuklama chiziqcha bilan yoziladi: do’st-u dushman, yer-u osmon.
7. Yuzma-yuz, rang-barang (yuzma-yuz, rang-barang) tarzidagi so’zlar ham chiziqcha bilan yoziladi.
8. Kirill alifbosida 3 yuklama (-mi, -oq, -gina) qo’shib, qolgani ajratib yozilar edi. Lotin yozuvida esa 4 yuklama (-mi, -oq, -gina, -ov) qo’shib, qolgani ajratib yoziladi.
9. Arabcha raqamlardan keyin tartibni bildiruvchi chiziqcha qo’yiladi: 60-yillar: 1999- yilning 1-sentabri
10. Qo’shma fe’llar doimo ajratib yoziladi: sotib ol, tasdiq qil.
11. Yildan yilga, kundan kunga tipidagi so’zlarda chiziqcha qo’yilmaydi (kirill alifbosida qo’yiladi: kundan-kunga, yildan-yilga). ko’pdan ko’p, yangidan yangi: (ko’pdan ko’p, yangidan yangi)
12. Birato’la, birvarakayiga, biroq, birmuncha, buyon so’zlari qo’shib yoziladi
13. Joy nomlarida atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harfda yoziladi: shimoliy Kavkaz.
14. Xalqaro tashkilotlar, davlatlar, oliy tashkilotlar, mansab (oliy)lar tarkibidagi har bir so’z bosh harf bilan yoziladi: O’zbekiston Respublikasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti.
15. Ba’zi atoqli otlarning faqat birinchi so’zi bosh harf bilan yoziladi: O’zbekiston Milliy tiklanish partiyasi, Fanlar akademiyasi.
16. ”She’rning har bir misrasi bosh harf bilan boshlanadi” , degan qoida lotin alifbosidagi imlo qoidalariga kiritilmagan.
17. Tartib raqami qavsda berilsa (1) 2) a) b)), jumla kichik harfdagi so’z bilan boshlanadi.
18. Inisiallar, “Boing- 767”, “5- A sinf” kabi birikmalar bo’g’in ko’chirishda bir satrda yoziladi (bo’g’inga ajratilmaydi).
19. s undoshi so’z boshida, so’z oxirida, old qo’shimchadan keyin, undoshdan keyin kelsa S yoziladi: sirk, shpris, antisiklon, kvars, konsert;
s undoshi unlidan keyin kelsa ts yoziladi: militsiya, litsey.
20. Rus tili orqali o’zlashgan ayrim so’zlarning yozilishi quyidagicha: oktabr, sentabr, budjet, lustra, flaga, dirijor, schotchik, uchot, aluminiy, bo’ks, molekular, yubilar.
21. ь belgisi yozilmaydi: palto, albom, yanvar; -o, -i dan oldin kelsa u yoziladi: батальон- batalyon, Ильин-ilyin.
22. ’ belgisi o’rnida asosan ’_(tutuq belgisi, apostrof) qo’yiladi: ma’no, da’vo, san’at.
‘ (tutuq belgisi) unlidan keyin kelsa, shu unlini cho’ziqroq talaffuz etishga, ta’kidlashga xizmat qiladi: ma’rifat, na’matak.
‘( tutuq belgisi ) undoshdan so’ng kelsa, o’zidan keyingi bo’g’inni ajratishga xizmat qiladi: sur’at, mas’uliyat, mas’ud, san’at.
‘( tutuq belgisi ) S va hni Sh harf birikmasidan farqlash uchun ham ishlatiladi: as’hov ,Is’hoq.
Rus tilidan va rus tili orqali o’zlashgan so’zlarda ‘ belgisi yozilmaydi: razyezd, podyezd (raz’ezd, pod’ezd).
23. Ruscha h harfi o’rniga o’zbek kirill alifbosida sh yoki shch harflari yozilar edi, o’zbek lotin alifbosida sh yoziladi (faqat meshshan so’zida ikkita sh yoziladi): obshina, yamshik.
1989 yil 21 oktyabrda o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. 1995 yil dekabrda bu qonun qayta ko’rilib, uning yangi tahriri tasdiqlandi.
Kirill alifbosi asosidagi o’zbek alfavitiga o’zbek tiliga xos bo’lgan 4 ta harf (tovush) qo’shilgan: o’, q, g’, h. Bu tovushlar lotin alifbosida ham o’z ifodasini topgan.

O’zbek tili alifbosidagi ba’zi tovushlar turli grafik formulalarga ega. Masalan, T harfining bosma shakli bilan yozma shakllari orasida ancha farq bor.

Garchi fonografik yozuv hozirgi vaqtda keng tarqalgan bo’lsa ham, kundalik hayotda yozuvning boshqa turlari ham uchrab turadi, chunki har bir turning o’ziga xos afzalligi bor. Masalan, piktografik yozuv odatda reklama ehtiyojlari uchun qo’llaniladi.
Ideogrammalar ko’cha harakatini ta’minlashda, matematika (1,6,10), kimyoda (H₂O ) keng qo’llaniladi.
Piktogramma va logogrammalarning hozirgi vaqtda k
Grafema tashqi (moddiy) va ichki (mavhum) tomonlari bor bo‘lgan bilateral birlikdir. U shu ikki tomonning - ifodalovchi va ifodalanuvchilarning uzviy bog‘liq bo‘lishiga asoslanadi. Uni quyidagi chizmalar shaklida tavsiflash mumkin.
E s l a t m a: grafemaning bosma va yozma, bosh va kichik shakllari uning allograflari sanaladi.
Yozuvda ishlatiladigan defies, apostrof (tutuq belgisi) ham noharfiy belgilar guruhiga mansubdir. Muayyan til yozuvining grafik tizimi ana shunday grafemalar va yana bir qator yordamchi vositalar (signalizatorlar, diakritik belgilar)dan tarkib topadi.