Gravimetriya

---

Gravimetriya

Gravimetriya (lot. gravis — ogʻir va

...metriya) — tor maʼnoda ogʻirlik kuchini

oʻlchash usullari haqidagi fan. Keng

maʼnoda (Nyuton mexanikasi doirasida)

Yerning ogʻirlik kuchi maydonini, Yer

shaklini aniqlash maqsadida uning

fazoviy oʻzgarishini, Yerning ichki

tuzilishini, uning ustki qismi geologik

tuzilishini, baʼzi navigatsiya masalalarini

yechish va b.ni oʻrganish bilan

shugʻullanadigan fan. Ogʻirlik kuchi —

Yerning soʻtkali aylanishidan hosil

---

boʻladigan gravitatsion tortishuv va

markazdan qochma kuchlaridan iborat.

Ekvatorda markazdan qochma kuch

gravitatsion tortishuv kuchiga karaganda

288 baravar kichik, qutbda nolga teng .

Shu sababli, tortishuv kuchining qiymati,

asosan, Yerning zichligiga, shakli va

oʻlchamiga bogʻliq.

G.da tekshiriladigan asosiy fizik kattalik

ogirlik kuchi tezlanishi g dir. Ogʻirlik kuchi

tezlanishini birinchi marta (taxminan

1590 y.). G. Galiley aniqlagan. Bu

kattalikning oʻzgarishi geografik

kenglikka bogʻliq. Son qiymati jismning

erkin tushish tezlanishi g ga teng boʻlgan

ogʻirlik kuchi kuchlanganligi (kuchning

---

massa birligiga nisbati) Gallarda

oʻlchanadi: 1 Gal=10^2 s/s2; uning 1000

dan bir ulushi milligal (mGal) deyiladi. Yer

sirtida g ning qiymati 978,0 Gal dan

(ekvatorda) 983,2 Gal gacha (qutblarda)

oʻzgaradi. Ogʻirlik kuchi tezlanishi asosan

gravimetrlarda oʻlchanadi. Okeandagi

gʻalayonlanmagan suv sathiga mos

kelgani (W = W) geoid deyiladi va uni

Yerning shakli sifatida qabul qilinadi.

Qulaylik maqsadida ogʻirlik kuchi

(gravitatsiya) maydonini, sayyora sirti

boʻyicha qonuniy oʻzgara boruvchi u

normal qismga hamda real g va normal

tashkil qiluvchilar orasidagi ayirmadan

iborat boʻlgan anomal (ogʻirlik kuchi

anomaliyasi deb yuritiluvchi) Ag = g—u

---

ga ajratiladi. Normal qismini odatda real

Yer bilan birday massaga va aylanish

tezligiga ega boʻlgan hamda geoidga eng

koʻp yaqin boʻlgan bir jinsli aylanish

maydoni sifatida tasavvur qilinadi.

1971 y.da Xalqaro gravimetrik sistema

qabul qilingan. Unga koʻra ogʻirlik

kuchining formulasi 1967 y.dagi

gravimetrik va sunʼiy yoʻldoshlar

kuzatishlari majmuasi asosida

hisoblangan doimiylar bilan birga

quyidagi koʻrinishga ega: u

=978031,8(1+0,005302sin2(p

-0,0000059sin22(p) mGal.

Yer ogʻirlik kuchi maydoni normal tashkil

qiluvchisining toʻliq oʻzgari-shi = 5,2 Gal.

---

Yerda ogʻirlik kuchi anomaliyalari (2—4)

102 mGal ga yetadi, markazdan qochma

kuch hisobiga ogʻirlik kuchi oʻzgarishi

=3,3 mGal, Yerning bosiqligi tufayli

ogʻirlik kuchi oʻzgarishi =1,8 mGal, ogʻirlik

kuchinig balandlik boʻyicha oʻzgarishi 1

m ga 3-10~’ mGal, Oy — Quyosh

gʻalayonlanishlarining eng katta qiymati

=2,4-10 ‘ mGal.

G. yordamida neft-gaz tuzilmalari,

boyliklari izlanadi va tekshiriladi. Yerning

deformatsiyasi Yerning qovushoqlik

xususiyatlariga bogʻliqdir. Ushbu

deformatsiyalarni oʻlchash orqali Yer

ichki qatlamlarining qovushoqligi hamda

ichki tuzilishi haqida xulosa chiqarish

---

mumkin. Muayyan r-nning gravitatsion

maydoni qiymatlarining oʻlchovlari

yigʻindisi gravimetrik sʼyomkadir.

Gravimetrik sʼyomkada mayatnikli

asboblar, gravimetrlar, gravitatsiya

variometrlaridan foydalaniladi. Toshkent

astronomiya rasadxonasida 1901 y.dan

boshlab gravimerik tadqiqotlar olib

borilgan, natijada mingdan ortiq

gravimetrik punktlar aniqlangan.

Sayyoralararo kosmik apparatlarning

paydo boʻlishi G.ning qoʻllanish sohasini

kengaytirdi. Tushiriluvchi kosmik

apparatlar ogʻirlik kuchini bevosita Oy

sirtida, Mars va Veneraning sunʼiy

yoʻldoshlari esa bu sayyoralar atrofida

---

oʻlchadi. Keyingi yillarda Yupiter va

Saturnning gravitatsion maydonlarini

tadqiq qilish boshlandi.

OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Bu maqolada boshqa til boʻlimlariga

ishorat yoʻq. 

Siz ularni topib va ushbu maqolaga

qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz

mumkin.

Adabiyotlar

---

  Soʻnggi tahrir 5 yillar avval Ximik1991Bot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin. 

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Gravimetriya&oldid=1803325

" dan olindi