Gulistan-Bayat-Shiraz

(Fikret Amirovning “Gulistan-Bayat-Shiraz”) simfonik mug‘omi. Muallif Maksumova Faridaxon Qahramon qizi

Fikret Meshadi Jamil o'g'li Amirov
(Ozarbayjoncha yozilishi – Fikrət Məşədi Cəmil oğlu Əmirov)
(1922-yil 22-noyabr; 1984-yil 20-fevral)
Fikret Meshadi Jamil o‘g'li Amirov (Ozarbayjoncha yozilishi – Fikrət Məşədi Cəmil oğlu Əmirov) sovet, Ozarbayjon kompozitori, musiqa o'qituvchisi. SSSR xalq artisti (1965). Sotsialistik Mehnat Qahramoni (1982). Ikkinchi darajali Stalin mukofoti laureati (1949) va SSSR davlat mukofoti (1980) sovrindoridir.¹ Fikret Amirov 1922-yil 22-noyabrda Ganja shahrida, taniqli xonanda, fudbolchi va tor sozining mohir ustasi, bastakor Meshedi Jamil Amirovning oilasida tug'ilgan. Kirovobod musiqa bilim yurtida tor cholg’usi bo'yicha, so'ngra Boku musiqa bilim yurtida kompozitsiya sinfi bo'yicha tahsil olgan. 1939-yil Boku konservatoriyasiga o'qishga kirib, u yerda B.I.Zeydman va U.A.Hojibekovdan Ozarbayjon xalq musiqasi asoslarini o'rgangan. Urush boshlanishi bilan u frontga ketgan, ammo yaralanganidan keyin demobilizatsiya qilingan. 1942-1945 yillarda-filarmoniyaning direktori va badiiy rahbari, shuningdek Kirovoboddagi musiqa bilim yurti direktori, professor bo’lib hizmat qilgan. 1945-yilda u o'qishni davom ettirdi va uch yil otib, "Ulduz" operasini diplom ishi sifatida taqdim etib, konservatoriyani tamomladi. 1946-1947-yillarda Ozarbayjon filarmoniyasi badiiy rahbari, 1956-1959-yillarda M.F.Axundov nomidagi Ozarbayjon opera va balet teatri direktori vazifasida ham mehnat faoliyatini olob borgan. Kompozitor o'z ijodida Ozarbayjon xalq musiqasi va ritmlarini, mug'am tamoyillarini, improvizatsiyani faol ishlatib, ularni turli garmonik va polifonik rivojlanish unsurlari bilan uyg'unlashtiradi. “Musiqa dunyosida” (1983) kitobining muallifi hisoblanadi. Ozarbayjon bastakorlar Ittifoqi (1956) va SSSR bastakorlar Ittifoqi (1975) kengashi kotibi edi. Ozarbayjon SSR fanlar akademiyasining muxbir a'zosi (1980). Ozarbayjon SSR 4-9-chaqiriq Oliy Kengashi deputati. 1947-yildan KPSS a'zosi bo’lgan. Fikret Amirov 1984-yil 20-fevralda Bokuda vafot etgan. U Alley faxriy dafn etish joyiga qo’yilgan. “Gulistan-Bayat-Shiraz” simfonik mug’om 1971-yilda Fikret Amirov tomonidan yozilgan. “Gulistan-Bayat-Shiraz” F.Amirovning bu janrdagi uchinchi asari bo’lib, 1948-yilda “Shur” va “Kurd-Ovsharlari” keng e'tirof etiladi va bu ikkita asar ko'p yillar davomida yaratilgandir. Avvalgi simfonik mug’omlardan farqli o'laroq, “Gulistan-Bayat-Shiraz” kompozitorning mug’omga nisbatan erkinroq yondashuvining mahsuli bo'lib, asosan, uning hissiy muhitini, melodik-ritmik xususiyatlarini saqlab qolish uchun emas, balki tuzilish va izchil rivojlanishni talab qiladi. Muallif endi an'anaviy asoslarga rioya qilmaydi. Uchinchi simfonik mug’om hech qanday bo'limlarni ko'rsatmaydi, shuningdek, ohangning melodik shakliga nisbatan erkin nuqtai nazardan yondoshadi. Ozarbayjon musiqasida “Mug’om” so'zi ikki ma'noda ishlatiladi: Lad va lad asosidagi musiqiy kompozitsiyaga nisbatan. Birinchi holda, ma'lum bir ladga xos bo'lgan intonatsion burilishlar va ritmik erkinlik turli yo'llar bilan qo'llaniladi. Uzeir Hojibekov davridan boshlab, bu yo'l Ozarbayjon kompozitorlarining ko'pchiligiga xosdir. Ikkinchi holatda, Mug’om mustaqil musiqiy shakl sifatida ishlatiladi; umuman olganda, barcha mug’omlarga xos bo'lgan tabiiy xususiyatlar asos bo'lib xizmat qiladi. Bu borada ijodiy ustunlik butunlay Fikret Amirovga tegishli. Aslida, F.Amirov Ozarbayjonning professional musiqasida, jahon musiqa san'atining yangi noyob janri — simfonik mug'omda yangi yo'nalishning asosini tashkil etdi. F.Amirovdan keyin boshqa Ozarbayjon kompozitorlari ham simfonik Mug’om — Niyoziy (“Rast”), S.Aleskerov (“Bayaty-Shiraz”) ni yozishga qaror qilishdi. Ozarbayjon mug’omlari orasida “Bayat-Shiraz” eng chuqur lirizm bilan ajralib turadi. Uzeir Hojibekov “G'am-g'ussani ifoda etuvchi” deb nomlangan ushbu mug’omning lad tuzilishiga Hojibekovning o'zidan boshlangan barcha Ozarbayjon kompozitorlari murojaat qilishdi. “Bayat-Shiraz” mug’omining lad tovushqatori va “maya” nomli (do) tovushiga kodensiyasi bilan:²


“Bayat-Shiraz”ning alohida qismlarini yozish va qayta ishlashga urinishlar XX-asrning boshlarida amalga oshirildi. Jahongir Jahangirov bu mug’omni Ozarbayjon xalq cholg'ulari orkestri uchun qayta ishlashga muvaffaq bo'ldi. 1962-yilda N.Mamedov “Bayat-Shiraz” yozuvlarini butunlay ko'chirishga muvaffaq bo'ldi. N.Aliverdibekov xor ibodatxonasi uchun o'z ishida bu mug'omning yana bir xususiyatini taqdim etishga harakat qildi. 1966-yilda Faraj Karaev tomonidan yozilgan “Kamer orkestri, organ va zarbli cholg’ular uchun musiqa” asarida organ improvizatsiyasi kiritilgan. Nihoyat, bundan keyin Fikret Amirov bu mug’omga murojaat qilib, simfonik mug’om “Gulistan-Bayat-Shiraz”ni yozgan. Kompozitorning “Gulistan-Bayat-Shiraz” uchinchi simfonik mug’omi bo’lib, oldingi ikkita simfonik mug’omlaridan farqli o’laroq, F. Amirovning oldida bir nechta vazifalar bor edi: avvalgi mug’omlarni takrorlamaslik, xalq san'atiga ijodiy yondashish, simfonizatsiyani boyitish. Kompozitor bu asarni Sharq shoirlariga Saʼdiy Sheroziy va Hofiz Bedilga bag'ishladi. Shu nuqtai nazardan, ishning nomi ramziydir. Har ikki shoirning vatani Shiroz edi va Saʼdiy Sheroziyning eng mashhur she'rlaridan biri “Gulistan” (rus tiliga tarjima qilingan — “jannat bog'i”) deb nomlangan. Mug'om ustida ishlash, muallif bu shoirlarning vatani va qabrlarini ziyorat qildi. Ushbu safarning taassurotlari F.Amirovga o'z fikrlarini yanada ishonchli va batafsil ifoda etishga yordam berdi. “Gulistan Bayat-Shiraz” simfonik Mug’om o'zining badiiy mazmuni va musiqiy tili bilan bastakorning ijodiy izlanishlarining ushbu janrdagi eng yuqori bosqichini ifodalaydi. Asar YUNESKO tomonidan “Xalqlarning musiqiy madaniyati, an'ana va zamonaviylik” mavzusida tashkil etilgan VII xalqaro musiqa Kongressi dasturiga kiritildi va birinchi marta P.I.Chaykovskiy nomidagi Moskva davlat konservatoriyasining katta zalida 1971-yil 8-oktyabrda yangradi. “Gulistan Bayat-Shiraz” Gennadiy Rojdestvenskiy rahbarligida Butunittifoq radiosining (hozirgi P.I.Chaykovskiy nomidagi buyuk simfonik orkestri) tomonidan ijro etildi. vokal qismini Moskva davlat filarmoniyasi solisti Tamara Bushuyeva ijro etdi. Dirijyor Gennadiy Rozdestvenskiy ishning premyerasi haqida shunday fikrlarni aytib o’tgan edi: “Men Ozarbayjon musiqasining haqiqiy muxlisiman. Bu san’atni tinglash har doim men uchun bayramdir. Lekin bugungi kunda menda ikki tomonlama bayram bor. Meni Ozarbayjonlik do'stim Fikret Amirovning yangi asarining paydo bo'lishiga guvoh bo'ldim. Yangi simfonik mug'omning birinchi ijrosi menga topshirilganligi sababli men o'zimni baxtli his qilyapman. “Bayats-Shiraz” - ajoyib musiqiy asar, uning shakli va ko'plab badiiy ifoda vositalari bilan qiziqarlidir.”³ Bu tinglovchilarning muallifni bo'ronli qarsaklar bilan kutib olishlarini tasdiqlaydi. Fikret Amirov bir necha marta sahnaga chaqirildi. “Gulistan Bayat-Shiraz” qiyin, hikoya qiluvchi kirish bilan boshlanadi. Yakkaxon kontrabas uzoq o'tmishni aks ettiradi. Ushbu sirli, epik mavzu o'rniga hang (raqs-harakatlanuvchi xarakterning musiqiy-instrumental qurilishi, ritmik jihatdan aniq va uning tarkibida kvadratlilik mavjud) bu yerda “Uzzal” mavzusi ham uchraydi. Umuman, simfonik Mug’om “Gulistan Bayat-Shiraz” uch mavzudan, besh qismdan iborat desak bo’ladi, to'rtinchi va beshinchi qismlar esa yuqoridagi oktavada dastlabki ikki mavzuni nusxasidir. Ushbu ishda Sonata shaklining xususiyatlarini ham qayd etish mumkin. Asosiy mavzu mazmunli va mug’om intonatsiyalariga asoslangan. Yordamchi lirik mavzu mezzo-soprano tomonidan berilgan. Mavzu Chorgoh ladida yozilgan bo’lib, Xofiz matnida ijro etilgan qadimgi fors musiqasidan olingan. Mug'omning markaziy qismi ashug o'yinlari va “jang” raqsi asosiga qurilgan. Hang funktsiyasini olib boruvchi bo'lim ashug qo'shig'iga o'xshash matnda ifodalanadi. Bu yerda 5/8, 7/8, 8/8 o'lchovlaridan keng foydalanilgandir. Albatta bu xususiyat musiqaga zamonaviylikni beradi. Ozarbayjon xalq musiqasida mug'omlar jami 70 dan ortiq bo'lib, asosiylari — Rost, Shur, Segoh, Shushter, Chorgoh, Bayati-Shiraz, Xumoyun.⁴ Umuman olganda, bu simfonik mug’omda kompozitor faqat “Bayat-Shiraz” bilan chegaralanib qolmaydi. Misol uchun: shur ijrosiga asoslangan bo'lim “Segoh” ladida ijro etiladi. Mug'omning oxirida hang o'tadi va kirish mavzusi takrorlanadi. Bu xususiyat simfonik Mug’om “Shur”ga xosdir. “Gulistan Bayat-Shiraz” - bu ikki badiiy fikrlash tizimini muvofiqlashtirish, mug'om an'analaridan ijodiy foydalanishning yana bir namunasidir. Bu yerda mug'omning talqinida uning melodik va ritmik xususiyatlari, shakl va yaratilish naqshlarida ko'proq erkinlik bor. Avvalgi ikki simfonik Mug’om bilan taqqoslaganda kompozitor “Gulistan Bayat-Shiraz” asarida mug’omga yanada erkin yondashadi, umumiy hissiy muhitni, mug'omning tuzilishi va izchil rivojlanishidan ko'ra ohang-ritmik xususiyatlarini saqlab qolishga intiladi. Muallif endi an'anaviy asoslarga rioya qilmaydi. Uchinchi simfonik Mug’om hech qanday bo'limlarni ko'rsatmaydi, shuningdek, Mug’om ohangining melodik shakliga nisbatan erkin munosabatini izlaydi. Bu erda muallif asosan xalq musiqasini rivojlantirish usullarini qabul qiladi. Ishda mug’omlarga xos bo'lgan kontrast printsipini saqlanib qoldi. Fikret Amirovning mug’omga bo'lgan munosabati dastlab bir muhim xususiyatga ega: mug’omlarda u milliy san'atning eskirgan an'analarini emas, balki har doim yangi va hayotga to'la bo'lgan xalq ijodining bir qismini ko'rgan. Xalq musiqasini ifodalangan boylikni juda yaxshi tushunadigan kompozitor o'zining ijodiy va hissiy mazmunini professional san'at vositalari va usullari bilan bir necha bor chuqurlashtiradi. Misol uchun, kontrast va taqlid polifoniyasini mohirlik bilan ishlatib, simfonik mug’om janrini boyitadi. Bundan tashqari, F.Amirov o'zining dastlabki ishlarida mug'omning turli qismlarida, klassik kompozitsiya — Rondo sxemasida bo'lgani kabi, asosiy mavzuni turli mazmundagi kalitda takrorlash sxemasi qo'llanilishi mumkinligini isbotladi. Shunday qilib, kompozitor o'zining simfonik mug’omlarida nafaqat xalq musiqasining o’ziga xos shakldagi uslubini yaratish yoki ushbu shakllarning tashqi ta'sirini o'rganish, balki uning ichki salohiyatini ochib berish, xalq musiqasining motivlariga asoslangan mavzuni ijodiy hal qilishni tashkil etish qobiliyatini namoyish etadi. Buning natijasida mug’om talqini kompozitsiyaning turli tarkibiy qismlarida aniq ko'rinadi. Misol uchun, mavzu bo'yicha hang va tasniflarni tanlashda bu yaqqol ko’rinadi. Kompozitor mug’omning mavjud doirasini kengaytirib, boshqa xalqlar va janrlarga tegishli materiallarni qo'shib beradi. Misol uchun, vokalistdagi Hofiz so'zlarini ishlatib, tasnifning badiiy funktsiyasini bajaradi, u qadimgi fors qo'shiqlariga murojaat qiladi. Bundan tashqari, simfonik mug’omning badiiy manba bilan mustahkam bog'lanishiga yordam beradi. “Gulistan Bayat-Shiraz”ga e'tibor qaratadigan fazilatlardan biri mug'omning boshqa lad materiallariga qo'shilishi hisoblanadi. Bu sifat Fikret Amirovning ijodida yangilik bo'ldi. Bir ladning o’zida uzoq vaqt qolish kompozitorning ijodiy uslubi uchun odatiy emas edi. Aksincha, bir yo'ldan ikkinchisiga tez-tez va kutilmagan modulyatsiya uning musiqiy fikrlashining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Biroq, agar avvalgi simfonik mug’omlarda muallif bir laddan ikkinchisiga o'tishni ehtiyotkorlik bilan ishlatsa va ular qisqartirilsa, u holda “Gulistan Bayat-Shiraz”da u yanada qat'iyroq seziladi. Ba'zi nuqtalarga katta e'tibor berilsa-da, mug’omning rivojlanish mantig'i kompozitordan asosiy lad tuzilishiga qaytishni talab qiladi. Shuning uchun, muallif mug’omda ilgari e'lon qilingan mavzularni takrorlab, bosh ladga qaytadi. Biroq, bu mavzularga qaytib, ularning ketma-ketligini o'zgartiradi. Ushbu dramatik xususiyat nosimmetrik strukturaning unsurlarini mug’om shakliga olib keladi. F.Amirovning o'zi “Gulistan Bayat-Shiraz” asarining bu noyob musiqiy janrga olib kelgan yangi narsa haqida shunday degan edi: “Men hali ham ladni saqlayman, lekin garmonik unsurlarni sezilarli darajada ta'kidlayman: uning qo'llab-quvvatlovchi ranglarida men turli xil uyg'unliklarni kiritaman. Ular mashhur lad monodiyasini olib tashlashadi. Men hali ham mug’om lad tizimiga rioya qilaman, lekin ularni kuchaytiraman, ba'zan jasorat bilan modulyatsiya qilaman. Men tez-tez va ixtirochilik bilan polifoniyani rag'batlantiradigan zarbli usulini qo'llay boshladim. Asosiy mug’om boshqa mug’omlarning intonatsion ko’rinishlarini, shuningdek, ashug o'yinlarini, qo'shiqning musiqasini, raqs xarakterini o'z ichiga oladi... oxirgi mug’omda men uni Sonata Allegro elementlari bilan uch qismli shaklda ushlab turish, repriza texnikasini ishlatish, simfonizm an'analarida mavzularni o'zgartirish vazifasini o'z zimmamga oldim”. ⁵ “Gulistan Bayat-Shiraz” kompozitorning bu yo'nalishdagi izlanishlarini davom ettirish bilan birga, avvalgi simfonik mug’omlarda ko'rgan kompozitsion tamoyiliga o'xshash. Biroq, muallif bu ishda o'z tajribasiga tayanib, ishni simfonizatsiya qilish muammosini biroz boshqacha hal qildi. Ijodiy tadqiqotlar muallifni mug'om materiallariga yangi tomondan yaqinlashishga undaydi. Boshqa simfonik mug’omlardan farqli o'laroq, kompozitor xalq janrining erkin talqinini asos qilib oladi. Kompozitor bu ishda variant-tartibli rivojlanishning asosiy usullarini va mashhur mug’omga xos bo'lgan mavzuning erkin harakatini saqlab qoldi. Lekin hamma joyda muallifning qo'l yozuviga xos bo'lgan ko'plab qo'shimcha fazilatlarni ko'rishingiz mumkin. Simfonik mugamning "Gulistan Bayat-Shiraz" ning yana bir xususiyati shundaki, bu erda melosdan takliflar batafsil emas, balki kichik tezislar shaklida keltirilgan. Muallif, xalq musiqasidan olingan eskizlar shaklida olingan ushbu yoki boshqa qatorlardan foydalangan holda, uni takomillashtirish orqali sababni rivojlantiradi. Bu tamoyil umumiy lad bilan bog'liq bo'lgan birinchi hangni ishlab chiqishda va "Mirzayya" xalq raqs musiqasini ishlab chiqishda, shuningdek, mug'omning rivojlanishining boshqa sabablarida taassurot qoldirishda aniq namoyon bo'ladi. Shunday qilib, xalq musiqasining o'ziga xos yangi xususiyatlari paydo bo'ladi va yangi ifoda imkoniyatlari paydo bo'ladi. Natijada, janr yanada dinamik bo'lib qoladi, Mugam zamonaviylik havosini nafas qiladi. Ushbu Mug’omda — yakkaxon pianino ijrosi bor qismi qiziqarlidir. Sabab esa bo'lim “Uzzal” sho’ba (qismi)sining intonatsiyasiga asoslangan. Kompozitor bu pianino qismini ishonib topshirganligi tasodif emas. Uning intervyularidan birida F.Amirov konteynerga yaqin asbob bu pianino tembrida ko'rganligini ta'kidlab, ushbu vosita mug’omga xos bo'lgan ijrochilarning texnikasi tasvirlarini bajarish uchun qulay ekanligini ta'kidladi. “Guliston-Bayat-Shiraz” simfonik Mug’om F.Amirovning avvalgi simfonik mug’omlarini yangi simfonik konsepsiyasi va badiiy izlanishlarini munosib davom ettirmoqda. Musiqashunos Boris Yarustovskiy yozadi: “Gulistan Bayat-Shiraz” Sharqiy simfonizmning rivojlanishida yangi qadam edi, chunki u o'zidan oldingi asarlardan farq qilardi. Ushbu asarning musiqiy mazmuni nafaqat xalq ijodiyoti janri bo'lgan mug'omning simfonik ishlashi edi. U mug’omga ko'plab yangiliklarni keltirgan buyuk kompozitorning nozik tasavvurlari bilan yaratilgan va mug’omga yangi hayot berdi. Simfonik mug'omning “Gulistan Bayat-Shiraz” yana bir muhim yangilik — unda vokal partiyasidan foydalanish (mezzo-soprano). Kompozitor birinchi marta yangi simfonik mug’om faqat instrumental ish bo'lmasligi kerak degan fikrga keladi. U mug'omning markaziy qismini quradigan mezzo-soprano vokal qismini “Bayat-Shiraz”ga taqdim etadi. Bir tomondan simfonik ishda vokallarni kiritish xalq ijodiyotida mavjud an'analarga mos keladi, ikkinchisida simfonik mug’omning asosiy mavzusini tashkil etuvchi she'riyat namunasi bilan bog'liq ramziy fikr mavjud. Sevgi mavzusi qadimgi Sharq she'riyatida alohida o'rin egallaganligini hisobga olib, kompozitor asarga muhabbatni ifodalovchi ayol ovozini kiritib, bu eng yuksak she'rni ko'rsatishni xohladi. Yakkaxon va g'ayritabiiy tembrga ega vokal ovozi orkestrning yanada mazmunli va jo'shqin ovoziga yordam beradi. Asarning keyingi tahrirlarida Fikret Amirov vokal qismini quvur (karnay) partiyasi bilan almashtirdi. Ushbu o'zgartirish Ozarbayjon tashqarisidagi ishni bajarish muammosini osonlashtiradi. Vokal monolog orqali uzatilgan qayg'u kuchayadi va natijada umuminsoniy qayg'u ifodasiga aylanadi. Bu simfonik mug'omning dramatik rivojlanishidagi eng yuqori nuqtani tashkil etuvchi xususiyatdir. 1972-yilda “Gulistan Bayat-Shiraz” simfonik mug’omning Moskvadagi premyerasi ("Ozarbayjan telefilm" tomonidan rejissyor — Arif G'oziyev, ssenariy muallifi — Ishag Ibragimov) bilan hamkorlikda hujjatli film suratga olingan. 1997-yilda Lozannada (Shveytsariya) figurali uchish bo'yicha jahon chempionatida amerikalik figurali uchuvchi Mishel Kvan “Gulistan Bayat-Shiraz” musiqasiga o’z ijrosini namoyish etgandir.