Guliston davlat universitеti

Nazorat savollari: 
1. XVIII–XIX аsrning birinchi yarmidа O‗rta Osiyodаgi har uchаlа davlatning 
mаdаniy tаrаqqiyotigа xos bo‗lgаn umumiy va farqli xususiyatlarini tahlil 
qiling. 
2. 
Xonliklar davrida mе‘morchilik va san‘atni rivojlanishiga baho bering.
3. 
Xonliklar davrida ta‘lim taraqqiyoti haqida ma‘lumot bering.
4. XVIII–XIX аsrning birinchi yarmidа O‗rta Osiyo davlatlari madaniy 
taraqqiyotda kuzatilhan tushkunlik sabablarini aniqlang. 
5. Xonliklarda kechgan badiiy-adabiy jarayon madaniy muhitga qanday ta‘sir 
ko‗rsatdi? 
8 – mavzu: Rossiya mustamlakasi davrida Turkistonda madaniyat va 
san‟at 
Reja: 
1. Rossiya imperiyasi istilosi va uning milliy madaniyatga ta‘siri 

---

77 
2. Rus 
va 
Yevropa 
san‘atining keng yoyilishi, san‘atda yangi 
yo‗nalishlarning rivojlanishi 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Rossiya imperiyasi, mustamlaka siyosati, Turkistonda turmush tarzining 
o‗zgarishi, Yevropa madaniyatining ta‘siri, zamonaviy san‘at turlarining kirib 
kelishi, amaliy-dekorativ san‘at asarlaridagi kompozitsiyalar, syujet va motivlar va 
real hayotning tasvirlanishi, kino san‘ati, ma‘rifatparvarlar, jadidchilik, Yevropa va 
mahalliy me‘morchilik san‘ati an‘analarining bir-biriga yaqinlashishi, O‗rta 
Osiyoda rus badiiy maktabi vakillarining faoliyati, A.Donish, X.Devonov, 
Sh.Murodov, O.Polvonov, A.Karazin, I.Kazakov, S.P.Yudin, R.Zommer. 
Rossiya imperiyasi istilosi va uning milliy madaniyatga ta‟siri 
Movarounnahrning uch xonlikka bo‗linib ketishi uning nafaqat siyosiy- 
iqtisodiy va ma‘naviy-madaniy jihatdan tanazzulga yuz tutishiga olib keldi, balki 
mamlakatni boshqarib boradigan davlatchilik asoslarining zaiflashib ketishiga. Bir 
millat va diniy e'tiqodga ega bo‗lgan mintaqada mahaliychilikning kuchayib 
ketishiga ham sabab bo‗ldi. 
XIX asrning 50-yillariga kelib Turkiston har tomonlama inqirozga uchragan 
hudud edi. Bu inqiroz boshqa mamlakatlar bosqinchiligi ta‘siri ostida emas, balki 
asta-sekinlik bilan, o‗zaro feodal urushlar orqali pishib yetildi. Inqiroz o‗lkani 
Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishini tezlashtirdi va imkoniyat yaratdi. 
Rossiya imperiyasi tomonidan O‗rta Osiyoni bosib olishi, bir tomondan, 
mahalliy xalqning ma‘naviy-madaniy hayot tarziga salbiy ta‘sir ko‗rsatgan bo‗lsa, 
ikkinchi tomondan, o‗sha davr O‗rta Osiyo xalqlari uchun birmuncha ilg‗orroq 
bo‗lgan rus fani va texnikasining kirib kelishi, ma‘rifiy-madaniy hayotning 
birmuncha siljishiga olib keldi. Salbiy ta'siri shundan iborat bo‗lganki, ms 
bosqinchilari, birinchi navbatda, mahalliy xalqning an'anaviy madaniyati 
durdonalarini toptadilar, ikkinchi tomondan esa mahalliy xalq ustalari tomonidan 
yaratilgan ko‗plab noyob san‘at asarlari, qimmatbalio boyliklar rus amaldorlarining 
xonadoni, muzeylari va xazinaxonalarni bezadi va boyitdi. O‗rta Osiyolik 
mutafakkirlar tomonidan yaratilgan fanning turli sohalarga oid ko‗plab eng noyob 
asarlar talon-taroj qilindi. Masalan, birgina general Kaufman boshchihgida rus 
istilochilari Xivani qo‗lga kiritgach, Xiva xoni Muhammad Rahimxon II 
(Feruz)ning noyob asarlarga boy kutubxonasini taladilar. Nodir qoiyozma asarlar, 
tariximiz uchun katta ahamiyatga ega bo‗lgan ilmiy-madaniy manbalar chet 
mamlakatlar hamda rus imperiyasi markaziga jo‗natildi. 
Shu boisdan ular Turkistonda o‗z mavqelarini mustahkamlash va imperiya 
manfaatlarini amalga oshirish maqsadida o‗lkaning strategik ahamiyatga ega 
bo‗lgan hududlariga rus aholisini ko‗chirib kelish siyosatini amalga oshirishga 
kirishdilar. Albatta, Turkistonga ko‗chib kelganlar yerli xalq hayotiga yot bo‗lgan 
turli xil zararli odatlarni, Yevropaga xos tartib-qoidalarni ham olib kira boshladilar. 
Rossiya imperiyasi amaldorlari mahalliy aholining ongi, tafakkuri va 
dunyoqarashining, milliy ma‘naviy qadriyatlariga aylangan islom axloqshunosligi 

---

78 
va qonunshunosligi — shariat qonun-qoidalariga qat‘iy bo‗ysunganligini anglab 
yetdilar va ana shu an‘anaga aylangan tizimni yemirib tashlashga barcha kuch va 
imkoniyatlarini ishga soldilar. 
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilgach, o‗lkani boshqarishga 
alohida e‘tibor berildi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun 1886-yil 12-iyunda 
podsho Aleksandr ILI «Turkiston o‗lkasini boshqarish to‗g‗risidagi Nizom»ni 
tasdiqlaydi. 
Mazkur Nizomda nafaqat Turkiston o‗lkasini boshqarish tizimi, balki yer, 
soliq, shariat (sud) ishlari, ta‘lim tizimi va uni moddiy jihatdan ta‘minlab turuvchi 
vaqf masalalari va boshqalar ham qamrab olingan edi. Nizomdan kelib chiqqan 
holda mahalliy xalqning ibodat markazlari, ular ta'lim oladigan maktablar, 
qiroatxonalar va madrasalar faoliyati hamda ularni moddiy mablag‗ bilan ta‘minlab 
turuvchi vaqf mulklari to‗g‗risida turli xil qarorlar va farmoyishlar qabul qilingan. 
Mustamlakachilik siyosatining asosida yerli aholining milliy o‗zligini anglash 
tuyg‗usini so‗ndirish vazifasi yotardi. Buning uchun o‗ikada buyuk rus 
shovinizmini shakllantirish, ruslar manfaatiga mos keluvchi g‗oyalarni yerli xalq 
tafakkuriga singdirish masalasi asosiy maqsad qilib qo‗yildi. 
Mustamlakachilar tomonidan amalga oshirila boshlagan barcha tadbirlar faqat 
Rossiya imperiyasi manfaatiga mos kelar edi. Turli xil nizomlar, qarorlar va 
farmoyishlar yerli xalqning manfaatini suiste‘mol qilishga qaratilgan edi. 
Ruslashtirish siyosati nafaqat Turkistonning eng serunum yerlarida rus 
qishloqlarini tashkil etish orqali, balki ta‘lim tizimidagi cheklovlar orqali ham 
amalga oshirila boshlangan. Birgina 1898- yili qabul qilingan «Turkiston 
o‗lkasidagi o‗quv muassasalari, vaqf mahkamalari va diniy ishlarni vaqtincha 
nazorat qilish haqidagi nizom»da: a) diniy ishlarni boshqarish to‗g‗risida; b) 
musulmonlarning o‗quv muassasalarini boshqarish to‗g‗risida; d) vaqf 
mahkamalari va ularning daromadlarini nazorat qilish to‗g‗risidagi bandlar 
ko‗rsatib o‗tiladi. 
Mazkur nizomdan kelib chiqqan holda ta‘lim tizimi va islom taig‗iboti bilan 
shug‗ullanuvchi tizimlarning faoliyatini moddiy jihatdan tang ahvolga solib 
qo‗yish maqsadida 1887- yilning 1- iyuligacha barcha vaqf hujjatlarini viloyat 
boshqarmalariga topshirish talab etildi va belgilangan muddat ichida deyarli 
hamma vaqfnomalar aholidan yig‗ishtirib olindi. Bu bilan podsho hukumati islom 
dini vakillarini o‗z qo‗lidagi huquqiy dalildan ham mahrum etdi. 
Milliy-ma'naviy qiyofani shakilantirish, iymon-e‘tiqod tarbiyasi markazlari 
hisoblangan maktablar, madrasalar, masjidlarga qarshi zimdan ish olib borib, 
―pravoslav‖ va boshqa noislomiy diniy muassasalar faoliyatining doirasini 
kengaytirishga harakat qildilar. 
XIX asr oxirida «Aholining ma‘naviy-diniy hayotini zo‗r diqqat bilan kuzatib 
borishni joriy etish» dasturi ishlab chiqildi. Dasturdan ko‗zlangan asosiy maqsad 
islom dinini zaitlashtirish va unga barham berishdan iborat edi. Mazkur dasturning 
uchinchi bandida mahalliy kishilarni qozilar tayyorlanadigan madrasalarda ms 
tilini o‗qitishni joriy etish to‗g risida taklif kiritishga undash; bu hoi mazkur o‗quv 
yurtlari eshiklarini rus o‗qituvchilariga ochib berish barobarida musulmon olimlari, 

---

79 
mutaassiblar va islomning har qanday arkonlan oqib keladigan madrasalarda 
nimalar qilinayotganligini doimiv va ishonchli ravishda kuzatib borishga imkon 
yaratadi, — deb ta'kidlanadi. 
Mustamlakachilarning Turkiston o‗lkasida olib borgan bunday siyosati, 
albatta, yerli xalq o‗rtasida norozilik kayfiyatini vujudga keltirishi tabiiy edi. Bti 
xususda ms arxeologi va sharqshunos olimi N.I.Veselovskiy shunday deb yozgan 
edi: «Biz Turkistonga madaniyat olib keldik, deb o‗ylaymiz. Bo‗ysundirilgan 
osiyoliklarga tinchlik va osoyishtalik berdik, deb o‗zimizni ovutamiz. Ammo 
bularda ham yuksak bir oliy tuyg‗u borki, bu millat va uning milliy iftixoridir. 
Musulmonlar ahvolini tushunishimiz kerak. Siyosiy o‗lim (milliy davlatchilikning 
yo‗qolishi) og‗ir, milliy o‗lim esa undan ham og‗irroqdir. Bizning 
hukmronligimizda esa ular shunday holga tushdilar. Bas shunday ekan, 
hukmronligimizga qarshi g‗alayonlar ro‗y bersa, ajablanishga o‗rin yo‗q. Shunday 
milliy manfaatlar borki, ular xalq och yoki to‗qligidan qat‘yi nazar, bir kunmas bir 
kun o‗zini namoyon etajak». 
Mustamlakachilar o‗lkani ruslashtirish siyosatini tezkorlik bilan amalga 
oshirishga kirisha boshladilar. Bu maqsadni amalga oshiruvchi dasturlar qabul 
qilindi. Ularda yerli aholiga rus tilini o‗rgatishm masjid va madrasalarda joriy 
qilishdan boshlab, xalqning ma‘naviy-ruhiyatiga kuchli ta‘sir ko‗rsatuvchi islom 
muassasalari ishini nazorat ostiga olish, madrasalar faoliyatiga aralashish, barcha 
maktablarni ma'muriyat ixtiyoriga o‗tkazish, xalqning siyosiy dunyoqarashini 
shakllantiruvchi muassasalarni yopib qo‗yish kabi vazifalar belgilab berildi. 
Turkiston o‗lkasida Rossiya imperiyasi uchun zarur bo‗lgan paxta 
xomashyosi yetkazib berish va uni qayta ishlashga ham oddiy fuqarolarni jalb 
qilish ehtiyoji vujudga kela boradi. Bunga, birinchidan, mahalliy yer egalari va 
boy-badavlat kishilarni jalb qilmasdan turib paxta yetishtiriladigan yer 
mavdonlarini kengaytirish va paxta sanoatini rivojlantirish mumkin emas edi. 
Ikkinchi tomondan esa, paxta zavodlarida ishlash uchun mahalliy kadrlar kuchidan 
foydalanish zarur edi. Shu boisdan ham endigina shakllanib kelayotgan kapitalistik 
munosabatlar rivojiga hamda o‗lkani ruslashtirishga ko‗mak beruvclii rus-tuzem 
maktablari tashkil etila boshlandi. XIX asrning oxirlariga kelib bu usuldagi 
maktablar o‗lkaning yirik shaharlari (Samarqand, Toshkent, Qo‗qon, Andijon, 
Marg‗ilon, Xiva)da faoliyat ko‗rsata boshladi. 
1875- yili Turkistonda xalq maorifi 
haqida qonun qabul qilindi va general- 
gubernatorga bo‗ysunuvchi hududlarda 
rus 
o‗g‗il va qiz bolalari uchun 
gunnaziyalar, yerli xalq bolalari uchun esa 
rus-tuzem maktablari tashkil qilingan. 
Ayni paytda mahalliy xalq bolalari uchun 
milliy ma'rifatparvarlarimiz yangi usul 
maktablari 
ochishga 
kirishdilar. 
Bu 
maktablarning 
ochilishida 
endigina 
shakllanib kelayotgan mahalliy burjua