H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

O‘zbekiston o‘tish iqtisodiyotida xususiylashtirishning o‘ziga xos 
jihatlari 
Boshqa hamma sobiq sotsialistik mamlakatlar kabi O‘zbekistonda ham 
xususiylashtirish salmoqli o‘rin egallaydi, u yoki bu darajada ana shu 
mamlakatlarga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, rejali iqtisoddan bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish vaqtida amalga oshiriladigan mazkur jarayonning tarixda 
o‘xshashi bo‘lmagan. Aynan shu holat uning asosiy o‘ziga xos jihatlarini 
belgilaydi. Ikkinchidan, xususiylashtirish ko‘pincha nisbatan rivojlangan 
bozor infratuzilmasi tashkil topishidan oldin kechadi, bu uning samaradorligini 
kamaytiradi, o‘zgartirish chiqimlarini ko‘paytiradi. Uchinchidan, bir 
tomondan rejali iqtisodiyot mamlakatlarida davlat mulkining solishtirma vazni 
yuqori ekanligi bilan, ikkinchi tomondan - jamiyat iqtisodiyoti tuzilishining 
o‘zgarish 
jarayonini 
jadallashtirishga 
intilish 
bilan 
izohlanuvchi 
xususiylashtirishning ko‘lami, ommaviy xususiyati. To‘rtinchidan, shu 
munosabat bilan xususiylashtirish jarayonining yuksak sur’atlari, bu ayniqsa, 
O‘zbekistonda shu sohadagi o‘zgarishlar jarayoniga qaytarilmas xususiyat 
bag‘ishlashga intilish bilan izohlanadi.
Beshinchidan, xususiylashtirishning ilk bosqichlarida buning uchun 
xususiy shaxslarda jamlangan mablag‘lar bo‘lmganligi bilan izohlanuvchi 
xususiylashtirishning tengsiz ko‘rinishlari (beg‘araz topshirish, qiymatini 
to‘liq to‘lamaslik va hokazolar) solishtirma vaznining yuqoriligi. Oltinchidan, 
jumladan, O‘zbekistonda ikki sabab: davlat (umumxalq) mulkini 
xususiylashtirish vaqtida ma’lum darajada «adolat» ni ta’minlash; tegishli 
chekli investitsiya fondlarida resurslarning ma’lum darajada jamlanishini 
ta’minlash bilan bog‘liq xususiylashtirishning alohida (vaucherlar) bosqichi 
mavjud bo‘lganligi. 
O‘zbekistondagi xususiylashtirishning bir qator salbiy jihatlari tajriba 
bo‘lmaganligi, uni o‘tkazishning tezkor varianti tanlanganligi hamda rejali 
tizim sharoitida O‘zbekistonda tarkib topgan ijtimoiy tuzumning xususiyatlari 
bilan izohlanadi.
O‘zbekistonda xususiylashtrish aksariyat hollarda xususiylashtirilayotgan 
korxonalarning istiqboli haqidagi tegishli tasavvurlarsiz amalga oshirildi. 
Kelajak faoliyatning xususiyati, ma’lum investitsiyalarni amalga oshirish, 
ishlab chiqarish samaradorligini yuksaltirish va hokazolar haqidagi dastlabki 

---

311 
shart - sharoitlar kelishib olinmas edi. Natijada, xususiylashtirilgan ob’ektlarda 
ko‘pincha ishlab chiqarish to‘xtab qolar, ularni savdo tarmoqlari, ofislar 
sifatida qayta jihozlashar, chayqovchilik maqsadlarida foydalanishar edi. 
O‘zbekistondagi xususiylashtirishning nomenklatura - kriminal xususiyati 
qayd etiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, xususiylashtirishning aniq jarayonlari 
va tegishli huquqiy asoslari bo‘lmaganligi bois xususiylashtirish boshqaruv 
vazifalari bilan bog‘liq, ya’ni partiya – davlat arboblari (nomenklaturasi) bilan 
bog‘liq guruhlar tomonidan tashkil etilardi. Xususiylashtirishning dastlabki 
bosqichlardagi naqd pulsiz, tengsizlik xususiyati shunga xizmat qildi. Tezda 
yengil va «qonuniy» ravishda boyish imkoniyati poraxo‘rlikni kuchaytiradi, 
mafiya bilan aloqalarni, reketirlar guruhlarini keltirib chikaradi. 
Xususiylashtirish 
jarayonini 
o‘tkazishning 
shaxsiy 
sektorni 
rivojlantirishning izchil emasligi kabi jihatini ham qayd etib o‘tish zarur.
Jumladan, qayta tashkil topayotgan kooperativlarga aslida faoliyat 
yuritish imkonini bermaydigan katta soliqlar solinadi. Tashkil etilayotgan 
fermer xo‘jaliklari zarur moddiy va ma’naviy madad olish o‘rniga, «siqib 
chiqarish» siyosatining ta’sirini xis etadilar. Xususiy korxonalarga katta 
soliqlar solinadi. O‘z-o‘zidan bu xildagi izchil emaslik -o‘tish iqtisodiyoti 
qarama - qarshiliklarining, shu sohadagi yangilik va eskilik o‘rtasidagi 
kurashning 
yuqorida 
ta’kidlab 
o‘tilgan 
ko‘rinishlarigina 
xolos. 
Xususiylashtirish ikki xil usulda: mayda korxonalarni kim oshdi savdolarida 
(tanlovlarda) sotish; yirik korxonalarni-aksiyador shirkat jamiyatlariga 
aylantirish yo‘li bilan amalga oshirildi. Keyingi usul bilan xususiylashtirishning 
uch varianti taklif qilinar edi. Birinchi variant bo‘yicha mehnat jamoasi 
imtiyozli aksiyalarning (nizom kapitalining) 25 foizini tekinga olar, yana oddiy 
aksiyalarning 10 foizini imtiyozli shartlar bilan sotib olishi mumkin edi. 
Ikkinchi variant bo‘yicha mehnat jamoasi oddiy aksiyalarni - nizom 
kapitalining 51 foiziga qadar olardi. Uchinchi variant bo‘yicha bir yil ichida 
korxonaning faoliyat yuritishini izga solish majburiyatini olgan xodimlar 
guruhi uchun oddiy aksiyalarning 20 foizi zaxirada saqlanar va yana 
aksiyalarning 20 foizini mehnat jamoasi sotib olishi mumkin edi. Shvetsiyalik 
iqtisodchi A.Oslundning fikriga qaraganda, xususiylashtirishning har uch 
variantida o‘sha davr o‘zgarishlarining ijtimoiy ziddiyatlari yorqin aks etgan, 
jumladan, birinchi variant -hukumat nuqtai nazarini; ikkinchi variant -mehnat 
jamoalari talablarini; uchinchi variant -direktorlar korpusi bilan murosani aks 

---

312 
ettirar edi. Aksariyat hollarda aksiyadorlar ikkinchi variant bo‘yicha ish 
yuritadilar.