H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova
-MAVZU I В vaII B guruh elementlari
Download 7.36 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O`quv mashg`ulotining maqsadi
- II. TALIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Talim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki
- Tayanch so‟zlar
- Mis va uning birikmalari
- Misning birikmalari Misning oksidlanish darajasi +1 bo‟lgan birikmalari.
- Misning +2 birikmalari.
- Misning oksidlanish darajasi +3 bo‟lgan birikmalari.
- Kumush va uning birikmalari
- Nam havoda
- AgO va AgF 2 ma‟lum.
- K/AgF 4 /
3-MAVZU I В vaII B guruh elementlari. Ularning birikmalari va xossalari. Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: 45-60 ta
Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza Ma'ruzaning tuzilishi: 1.1 V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: mis. kumush.
Oltin. 2. 11 V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: rux. kadmiy. simob. 3. 1 va 11 V guruh elеmеnitlarining tibbiyotda qo`llanilishi. O`quv mashg`ulotining maqsadi: I B guruh elementlari, ularning birikmalari va kimyoviy xossalari bilan talabalarni tanishtirish. Bu guruh elementlarning farmatsiya va kimyo sanoatidagi o‘rnini yoritish. II b guruh elementlari, ularning birikmalari bilan talabalarni tanishtirish. II B guruh elementlarining tibbiyotdagi va farmatsiyadagi o‘rnini ko‘rsatish.
Misni mеtall holida olinishi , xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish .
Mis birikmalari, oksidlari, gidroksidlari, tuzlari to`g`risida ma'lumotlar bеrish.
Rux va kadmiy.
1 va 11 V guruh elеmеntlarining mеtall holdagi olinishi;
Mis, kumush va oltin birikmalari olishini bilish;
Rux, kadmiy simob birikmalarini xossalarini bilish;
1 va
11V guruh
elеmеntlarining komplеks birikmalari va ularning birikmalarini farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; 320
Simob birikmalari.
Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz,
Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat
talabalarniki
1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq)
1.1.
Mashg`ulot mavzusi
va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. 1.2. Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi. Tinglaydilar, yozib oladilar
2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida 1 v a 11 V guruh elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. 1 va 11 V guruh elеmеntlari va ularning birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi. O`qiydilar.
Tinglaydilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
2.3. 1 va 11 V guruh elеmеntlari asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. Savollarga tеzkor javob bеrishadi; 2.4. 1 ва 11 В гуруhelеmеntlari komplеks birikmalari bilan
tanishtirish. Tinglaydilar, yozib oladilar. Savol bеradilar.
2.3. Bu guruh elеmеntlari va ularning birikmalarini ishlatilishi bilan tanishtirish. Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
321
3-bosqich. yakuniy(7 daqiqa) 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega
ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Savollar bеrishadi
Amfoterlik.Rux,kadmiy va simob oksidlari,birikmalari. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,М., Высшая
школа,2003 г.
390 с.
3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo- Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-428 b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe- tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O‘qituvchi. 1984. 422 s. 9. H.R.To‘xtayev, Anorganik kimyo ma‘ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b. IB guruh elementlari, ularning birikmalari va xossalari Mis, kumush, oltin IB guruh elementlariga kiradi. Ularning tashqi qavatida 1 ta dan elektron bor. Bu elementlar qiyin oksidlanuvchi elementlar hisoblanadi. Bu metallar vodorod ionlari kislorod bilan oksidlanmaydi. Ular shuning yarim nodir yoki nodir metallar qatoriga kiradi. Mis va kumush kontsentrlangan nitrat va sulfat kislota bilan 160
o dan yuqori oksidlanadi. Cu + 8 HNO 3 = 3 Cu(NO 3 ) 2 + 2 NO + 4 H 2 O Cu + 4 HNO 3 = Cu(NO 3 ) 2 + 2 NO + 2 H 2 O Cu + 2 H 2 SO 4 = Cu SO
4 + SO
2 + 2 H
2 O 4Au+ 8NH 3 +O 2 +2H 2 O=4[Cu(NH 3 ) 2 ]OH Mis, kumush va oltin ishqorlar ta‘siriga chodamli , lekin tsianidlarda yaxshi eriydi: 4 Au+ O 2 +8KCN +2H 2 O=4K[Au(CN) 2 ] + 4KOH Oltin nitrat, sulfat kislotalar bilan oksidlanmaydi. Unga zar suvi ta‘sir etadi: Au+HNO 3 +3HCl =AuCl 3 +NO+H
2 O Yana oltin selenat kislotasida ham eriydi: 2 Au+6H 2 SeO 4 =Au
2 (SeO
4 ) 3 +3SeO 2 +6H 2 O
Mis va uning birikmalari Tabiatda oz miqdorda tug‘ma mis uchraydi. Birikma holdagi Cu 2 O kuprit, Cu 2 S mis
yaltirog‘i, CuFeS 2 mis kolchedani yoki kuprit, shuningdek malaxit (CuOH) 2 CO 3 ma‘lum. Fizik xossalar: pushti qizil rangli, yumshoq, yuqori issiqlik va elektr o‘tkazuvchanlikka ega.
322
Kimyoviy xossalari: Mis havoning miqdoriga qarab Cu 2 O va CuO hosil qiladi.Cu2O – qizil rangli.Beqaror birikma. 4Cu + O
2 = 2 Cu
2 O 2 Cu + O 2 = 2CuO
Mis galogenlar bilan nam ishtirokida oksidlanadi. Cu + Cl 2 = CuCl
2
Yuqori temperaturada NO misni Cu 2 O ga NO
2 bo‘lsa CuO hosil qiladi. 4 Cu + 2 NO = 2 Cu 2 O + N 2
4 Cu + 2 NO 2 = 4 Cu O + N 2
2Cu + O 2 + H 2 O + CO
2 = (CuOH) 2 CO
Sianit ionlari ishtirokida mis oson oksidlanib sianidli komplekslar hosil qiladi. 2Cu + O 2
2 O + 4 KCN = 2 K/Cu (CN) 2 / + 2KOH Yuqori temperatura mis gaz holdagi HCl bilan ta‘sirlanadi. 2Cu + HCl = 2 CuCl + H 2
Mis va uning birikmalari kuchli zahar hisoblanadi. Olinish usullari: Mis sulfid rudalardan olinadi: 1.
2CuS + 3O 2 = 2 CuO + 2 SO 2
2. Rudalarni suyuqlantirish pechlarda olib borilib unga koks qo‘shiladi C + 2CuO + FeS + SiO 2 = Cu 2 S + FeSiO 3 + CO
3.
Kuydirish: 2Cu 2 S + 3O 2 = 2Cu
2 O + 2SO
2
4. Qaytarish. 2 Cu 2
2 S = 6 Cu + SO 2
Toza mis olish uchun mis sulfati mis elektrodi ishtirokida elektroliz qilinadi. Texnikada ishlatilishi: mis asosida ko‘pdan ko‘p pribor va uskunalar tayyorlanadi. List xoldagi mis bilan kemalar o‘raladi. Misdan ko‘p qotishmalar tayyorlaniladi. M-n bronza – mis 90%, qalay – 10% ;Latun – misga 38-45 % rux qo‘shiladi. Misning birikmalari Misning oksidlanish darajasi +1 bo‟lgan birikmalari. Mis (1) oksidi Cu 2 O – qizil kristall modda. Amfoter
oksid, lekin
natriy gidroksidda qiyin eriydi.
Galogenovodorodlarda ham qiyin eriydi. Galogenovodorodlarda eritilsa erimaydigan tuzlar hosil bo‘ladi. Agar ko‘proq kislota qo‘shilsa komplekslar hosil bo‘ladi. Cu 2
2 ] + H
2 O Cu 2 O + 2HCl = Cu 2 Cl
+ H 2 O Mis (1) oksidi ammiakda ham oson eriydi. Bunda ammiakli komplekslar hosil bo‘ladi. Cu 2 O +4NH 4 OH = 2[Cu(NH 3 ) 2 ]OH+3H 2 O Mis (1) gidroksid(sariq rangli) beqaror 2CuOH = Cu 2 O + H
2 O Galogenlar bilan CuCl CuF hosil qiladi CuCl + HC1 = H[CuCl 2 ] Kompleks birikmalarga [Cu(NH 3 ) 3 ]; [Cu 2 (NH 3 )]Cl
2 va boshqa komplekslar ma‘lum. Mis (1) yodidni olinishi. 2Kl + 2CuSO 4 + 2 Kl = 2 K 2 SO 4 + I 2 + 2 CuI – oq cho‘kma Cu 2 S ni mis olishda ishlatiladi. 323
qila oladi. Mis (II)oksidi misning kislorod bilan ta‘siridan olinadi. 2Cu + O 2
4CuO = 2Cu 2 O + O 2
H 2 + CuO = Cu + H 2 O
2 CuO
2 + H
2 O CuO = 2 HCl = CuCl 2 + H
2 O Mis (II) oksidini olish uchun: CuCO 3 = CuO + CO 2 yoki 2 Cu + O 2 =2CuO
Cu(OH) 2 =CuO + H 2 O Agar yangi olingan mis (II) gidroksidiga konsentrlangan natriy gidroksidi qo‘shilsa: Cu(OH) 2 + 2 NaOH = Na 2 [Cu(OH)
4 ] Natriy tetragidroksi kuprat hosil bo‘ladi. Cu(OH) 2 + 4 NH 4 OH = [Cu(NH 3 )
](OH) 2 + 4 H 2 O Bu reaksiyada ko‘k rangli tetraaminomis(11) gidroksid olish mumkin. Mis (II) gidroksidi mis sulfatga ishqorlar ta‘sir ettirib olinadi. CuSO
4 + 2NaOH = Cu(OH) 2 + Na
2 SO 4 Misning (II) valentligi birikmalari ko‘pdan ko‘p kompleks birikmalar hosil qiladi CuCl 2
3 = [Cu(NH 3 )
] Cl 2
Misning oksidlanish darajasi +3 bo‟lgan birikmalari. Faqatgina bitta birikma ma‘lum. Bu mis (III) oksidiCu 2 O 3 2HCl + Cu 2 O
= Cl 2 + 2 CuCl 2 + 3 H
2 O
Tabiatda kumush juda kam holda tug‘ma holda uchraydi. Ko‘p birikmalar mishyak yoki surma bilan birga uchraydi. Masalan: kumush tiosurmanit Ag 3 SbS
3 . Ag
3 AsS
3 - kumush tioarsenit. Kumush yaltirog‘i Ag 2 S va AgCl, AgBr, AgC1 lar ham tabiatda uchraydi. Kumush oq yaltiroq metal. Yuqori qovushqoqlikka ega. Undan ingichka sim tayyorlasa bo‘ladi. Yuqori issiq va elektr o‘tkazuvchanlikka ega. Simob bilan amalgammalar hosil qiladi. Ag 3 Hg 3 , Ag 3 Hg 2 , Ag 3 Hg 4
Kumush kislorod, vodorod va kislotalar bilan oksidlanmaydi. Ozon bilan oksidlanadi. Nitrat va konsentrlangan sulfat kislota bilan yuqori temperaturada oksidlanadi. 2Ag + 2H
2 SO 4 = Ag 2 SO 4 + SO
2 + 2H
2 O Gaz holatidagi HCl bilan yuqori temperaturada reaksiyaga kirishadi. 2Ag + 2HCl = 2AgCl +H 2
Kumush galogenlar bilan qiyin oksidlanadi. Nam havoda kumush vodorod sulfid ishtirokida havo kislorodi bilan oson oksidlanadi. Kumushdan yasalgan taqinchoqlarni qorayib qolishini sababi ana shundadir. 4Ag + O
2 + 2H
2 S = 2Ag
2 S + 2H
2 O Kaliy tsianid ishtirokida kislorod va vodorod peroksidi ham kumushni oson oksidlaydi. 2Ag + H 2 O 2 + 4KCN = 2K|Ag(CN) 2 |+ 2KOH 2H 2 O + 4Ag + O 2 + 8KCN = 4K| Ag(CN) 2 |+ 4KOH Kumushning olinish usullari: 1. Sianid usuli: AgCl + 2KCN = K|Ag(CN) 2 | + KCl
324
Ag 2 S + 4KCN = 2K|Ag(CN) 2 | + K
2 S Zn + 2K|Ag(CN) 2 |+ 2Ag + K 2 |Zn(CN)
4 | 2 . Amalgammalarni parchalab olinadi: Ag 3
Kumush idishlar, priborlar, taqinchoqlar, xirurgik instrumentlar tayyorlashda ishlatiladi. Taqinchoqlar tayyorlashda tamg‘a (proba) ishlatiladi. Kumush tamg‘asi 800- 875 orasida bo‘ladi. Bu 1000 tarkibiy qismdan 800-875 qism kumush, qolganlari qo‘shimchalar ekanligini ko‘rsatadi. Ko‘p miqdorda kumush fotografiya maqsadlari va fotografiya uchun ketadi.
Lekin +2 va +3 birikmalari ham bor. Kumush II va III valentligi birikmalari juda beqarordirlar, faqat kompleks birikmalar holida mavjud.
2Ag
2 O = 4 Ag + O 2
2 + Ag
2 O = H
2 O + 2Ag
H 2 O 2 + Ag
2 O + O
2 + 2 Ag + H 2 O
Ag 2 O + 4NH 3 = | Ag(NH 3 )
|O kompleks hosil bo‘ladi. Olinishi: 2AgNO 3 + 2NaOH = 2AgOH + 2NaNO 3
2AgOH = Ag 2 O + H
2 O Kumushning galidlari kumush ftoriddan boshqasi yomon eriydi. HF + AgF = H/AgF 2 / H 3 /AgF 4 / kompleks birikmalarga kiradi. Ag 2 O + 2HF = 2 AgF + H 2 O AgCl ammiak bilan oson komplekslar hosil qiladi. /Ag(NH 3 )/ Cl, Na/Ag(S 2 O 3 )/ H/Ag(CN) 2 / Ag + ioni kuchsiz kislotali muhitda kuchli oksidlovchi. Zn + 2AgNO 3 = 2Ag + Zn(NO 3 ) 2 Olinishi: AgNO 3 + NaCl + AgCl + NaNO 3
Kumush xlorid fotoqoјozlarda ishlatiladi. 2AgCl = 2Ag + Cl 2
Kumush bromid fotoplenkada ishlatiladi 2AgBr = 2 Ag + Br 2
Ag 2 S kumushning eng yomon eriydigan tuzi. U quyidagicha olinadi: 2AgNO 3 + H 2 S = Ag
2 S + 2HNO
3
Kumush nitrat suvda yaxshi eriydi va gidrolizga uchramaydi. 3Ag + 4HNO 3 = 3AgNO 3 + NO + 2 H 2 O
ishlatiladi. Ag + ionlari tibbiyotda bakteriyalar o‘sishini to‘xtatish uchun qo‘llaniladi. AgO va AgF 2 ma‟lum. Ag 2 O + O 3 = 2 AgO + O 2
Ag + F 2 = AgF
2
Oksidlanish darajasi +3 bo‘lgan faqat birgina birikma ma‘lum, u ham bo‘lsa K/AgF 4 / olingan. Oltin va uning birikmalari Nodir metall tabiatda quyma holda uchraydi. Tellur bilan birikmasI bor. AuAgTe 4 bu
birikma silvanit deyiladi. Klaverit tarkibi quyidagicha Au 2 Te. Fizik xossalari: qizil, sariq rangli yaltiroq metall. 325
Cho‘zish yordamida 1 g metalldan 0,0002 mm li list qilib 3 km ga cho‘zish mumkin. Oltin suv, kislotalar, kislorod, nitrat kislota, sulfat kislota ta‘sirida oksidlanmaydi. Oltin galogenlar bilan odatdagi sharoitda juda oz ta‘sirlashadi, lekin ftor bilan 300-400 C ta‘sirlashadi. Xlorning suvdagi eritmasi uni oson oksidlaydi: 2Au + 3Cl 2 = 2AuCl
3
Bu reaksiya xlor ioni ishtirokida tezlashadi. Bunda suvda eruvchan H/AuCl 4 / kompleksi hosil bo‘ladi. Oltin sianid ionlari ishtirokida tez oksidlanadi: 4Au + O 2
2 / + 4KOH Oltin zar suvida eriydi. 3HCl + HNO 3 + Au = AuCl 3 + NO + 2H 2 O
parchalash orqali olinishi mumkin. Hozirgi kunda oltin olishning sianidli usulI bor. Bu usulga ko‘ra ruda kaliy sianid yoki natriy sianid bilan yuviladi. O 2 + 8KCN + 4Au + 2H 2 O = 4K/Au(CN) 2 + 4KOH
Download 7.36 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling