Hamda mustaqil bilim olishini tashkil etish maqsadida faollashtiruvchi

hamda mustaqil bilim olishini tashkil etish maqsadida faollashtiruvchi

metodlaridan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanish tavsiya etilgan. O'quv dasturing metodik tavsiyalarida nazariya bilan amaliyotni bog'lash uchun masalalar yechishga ham e'tibor qaratilgan. Shuningdek oquvchilarning bilimlarini, ko'nikmalarini baholashda reyting usulidan foydalanish to'g'risida

ham ma'lumot berilgan. O'quv dasturida botanika o'quv fani uchun 102 soat vaqt ajratilganligi va u V- sinfda 34 soat, VI-sinfda 68 soat, zoologiya o'quv faniga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VII- sinfda oqitilishi, odam va uning salomatligiga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VIII-sinfda o'qitilishi va nihoyat, IX-sinfda 68 soat vaqt hajmida Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) oqitilishi ta'kidlanadi.

O'quv dasturida har bir o'quv fani bo'yicha o'qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o'tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O'quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foylanib o'qitish kerakligi haqida ham malumotalr berilgan. Bunda oddiy darslardan tashqari qaysi mavzular bo'yicha laboratoriya mashg'ulotlarida amaliy ishlab ekskursiyalar tashkil etish kozda tutilgan.

Masalan, maktab botanika o'quv dastur bo'limida gulli o'simliklar bilan umumiy tanishish, hujayra, ildiz, poya, barg, o'simliklarning vegetativ kopayishi, gul, mevalar, urug'lar, o'simlik yaxlit organizm, o'simliklarning asosiy bo'limlari, gulli o'simliklarning asosiy oilalari, o'simliklar qoplami, manzarali o'simliklar, yerda osimliklar dunyosining paydo bolishi kabi asosiy mavzular otiladi.

Zoologiya oquv fanida esa hayvonot dunyosi tog'risida umumiy ma'lumot, sodda xayvonlar, kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, yumaloq chuvalchanglar, halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, bo'g'imoyoqlilar, xordali hayvonlar, tuban xordalilar, baliqlar, suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar, yerda hayvonot dunyosining paydo bolishi va rivojlanishi kabi mavzular otiladi.

Odam va uning salomatligi o'quv fanida esa kirish, odam organizmining umumiy obzori, - harakatlanish sistemasi, qon, qon aylanish sistemasi, nafas olish sistemasi, ovqat hazm qilish sistemasi, moddalar va energiya almashinuvi, ayirish sistemasi - ichki sekretsiya bezlari, nerv sistemasi, oliy nerv faoliyati, sezgi organlari, odam organizmining ko'payishi va rivojlanishi, odamning paydo bo'lishi kabi mavzular diqqat markazida boladi.

Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) o'quv fanida kirish, organik olamning-turli tumanligi, sitologiya asoslari, hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari, organizmlarning ko'payishi va individual rivojlanishi, genetika va selektsiya asoslari o`rganiladi.

Respublikamizda 12 yillik majburiy ta'lim joriy etilishi munosabati bilan avval umumta'lim maktablarida Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) kursida o'qitilgan genetik injeneriya va biotexnologiya, evolyutsion ta'limot, evolyutsiya dalillari, organik olamning

paydo bolishi va rivojlanishi, ekologiya asoslari, biosfera va uning evolyutsiyasi kabi mavzular 80 soat hajmida Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya asoslari) kursida o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalarida o'rganish ko'zda tutilgan. O'quv dasturi har bir mavzuni o'tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakllari ko'rsatilgan. O'qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni

maqsad qilib, har bir o'quv fani so'ngida o'qituvchilar uchun ilmiy va metodik

adabiyotlar ro'yxati keltirilgan. TALABALARNING O'ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT

QILISH TOPSHIRIQLARI

1.Ta'lim standarining lug'aviy ma'nosi nimani bildiradi? 2. Biologiya boyicha umumiy o'rta ta'lim davlat standarida o'quvchilar ozlashtirishi lozim bo'lgan ta'lim qanday yo'nalishlarda berilgan; 3.Biologiya o'quv dasturida metodik tavsiyalar necha banddan iborat;

4.Maktab biologiya kursi qanday o'quv fanlardan tashkil topgan;

Test topshiriqlar:

1.Maktab botanika oquv fani uchun necha soat vaqt ajratilgan?

A-68 V-102 S-34 D-54 E-64 2.Maktab zoologiya o'quv fani uchun necha soat vaqt berilgan?

(1-topshiriq)

3.Odam va uning salomatligi o'quv fani uchun qancha soat vaqt korsatilgan?

(1-topshiriq) 4.Maktab botanika o'quv fanida mavzular tubandagi izchillikda berilgan A gulli osimliklar bilan umumiy tanishish, hujayra, ildiz, poya barg va

boshqalar

V kirish, hujayra, ildiz, barg, poya va boshqalar S hujayra, ildiz, barg, poya, o'simliklarning vegetativ ko`payishi

D gulli o'simliklar bilan umumiy tanishish, ildiz, poya, barg, gul va boshqalar E hujayra, ildiz, barg, poya, gul va boshqalar

4.2. BIOLOGIYA DARSLIKLARINING TAHLILI

Reja:

1.Maktab biologiya darsligi haqida umumiy tushuncha.

2.Maktab darsligiga qo'yilgan asosiy talablar. 3.Maktab botanika darsligining mazmuni va tuzilishi.

4.Maktab zoologiya darsligining mazmuni va tuzilishi. 5.Odam va uning salomatligi darsligining mazmuni, tuzilishi.

6.Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) darsligining mazmuni va tuzilishi.

Asosiy tushuncha va tayanch bilimlar.

Darslik va oquv qo'llanma. Darslikning vazifasi. Darslik strukturasi. Maktab botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi, Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) darsliklari.

Maktab biologiya darsligi haqida umumiy tushuncha. Maktab biologiya kursini o'qitishda qollaniladigan vositalar orasida darslik alohida o'rin tutadi. Darslik o'quvchilarning mustaqil bilim olishini asosiy manbai hisoblanadi. Har bir darslik o'quv qo'llanmadan farqli ravishda o'quv dasturi asosida yoziladi. O'qitishning maqsadi va vazifalariga, o'quvchilarning yosh xususiyatlariga, tayyorgarlik darajasiga qarab darslik xajmi va bilimlar sistemasi belgilanadi.

Darslik oquvchilarning mustaqil bilim olishini asosiy manbai hisoblanadi. Har bir darslik o'quv qo'llanmadan farqli ravishda o'quv dasturi asosida yoziladi. O'qitishning maqsadi va vazifalariga, o'quvchilarning yosh xususiyatlariga, tayyorgarlik darajasiga qarab darslik hajmi va bilimlar sistemasi belgilanadi.

Maktab darsligiga qoyilgan asosiy talablar. Respublikamizda «Uzluksiz tizimi uchun o'quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish ta'lim Kontseptsiyasi»da umumiy o'rta ta'lim maktablari uchun yaratiladigan darsliklarning yangi avlodiga qo'yiladigan umumiy va xususiy talablar ishlab chiqilgan.

Mazkur talablar darslikka qo'yiladigan pedagogik, psihologik, didaktik, metodik va estetik, gigenik talablari o'zida mujassamlashtiradi. Ushbu talablarning eng asosiysi darslik shu fan boyicha tuzilgan DTS ga mos kelishi, o'quvchilarning yoshlik va psihologik xususiyatlarini hisobga olinishi, darslik dizayni estetik talablarga javob berishi va rasmlar mazmunni yoritishi, fan yutuqlari o'z aksini topishi, o'quvchilarni mustaqil va ijodiy fikr yuritishga yo'llashi, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g'oyasini singdirishga imkon berishi zarur.

Biologiya darsligiga qo'yidagigan metodik talablar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. Maktab darsligi ilmiy bo'lishi, ya'ni fanning rivojlanishini, songgi yutuqlarini o'zida ifoda etishi; 2. O'quvchilar uchun tushunarli, ya'ni ularning yoshiga, tayyorgarlik va

darajasiga mos bolishi;

3. Darslik oquvchi uchun qiziqarli va jonli tilda yozilgan bolishi, unda har bir mavzuga mos rangli rasmlar, sxemalar, jadvallar, qo'shimcha qiziqarli ma'lumotlar, topshiriqlar, savollar orin olmog'i; 4. Darslik o'quvchilarning mustaqil bilim olishiga, ijodiy rivojlanishiga,

mantiqiy tafakkurini o'stirishga qaratilgan bolishi; 5. Darslik milliy istiqlol mafkurasini o'quvchilar ongiga singdirish uchun yo'naltirilgan bolishi; 6. Darslik mahalliy sharoitda keng tarqalgan o'simliklar, hayvonlar,

odamlarning tashqi va ichki tuzilishi, hayot faoliyati yoritishi;

Darslik mazmuni oquvchi salomatligini saqlashga qaratilishi;

8. O'quvchilarni tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan tejab tergab

foydalanishga orgatishi kerak. Biolog olimlar tomonidan tayyorlangan darsliklar yuqorida qayd etilgan talablarga javob berishi lozim. Maktab botanika darsligining mazmuni va tuzilishi. Hozirgi vaqtda

respublikamiz, maktablarida botanika 5-6-sinflarda o'qitiladi. Uning asosiy

maqsadi osimliklar dunyosining xilma-xil vakillari, ularning tashqi, ichki tuzilishi,

hayot faoliyati, tabiat va inson hayotida tutgan o'rni bilan o'quvchilarni

tanishtirishdan iborat. 5- sinfda 34 soat, 6- sinfda 68 soat xajmda o'quvchilarga botanik bilimlarni berish ko'zda tutilgan. Maktablarda qo'llanilayotgan 5- sinf botanika darsligi 95 sahifadan iborat bo'lib, 64 rangli rasmlar bilan bezatilgan. U 6 bobdan, 34 paragrafdan tashkil topgan. Darslik muqaddimasida asosiy e'tibor botanika so'zining lug'aviy ma'nosi, mazkur fanning shahobchalari, yer yuzidagi va O'zbekistondagi o'simlik turlarini soni, ulaming tabiat va inson hayotidagi ahamiyati haqida ma'lumotlar yoritilgan. Shundan keyin o'quvchilar osimlik hujayrasi, ildiz, poya, barg, o'simlikning vegetativ ko'payishi haqida malumot oladilar. Darslik so'ngida gerbariy tayyorlash va darslikka kirgan o'simliklar ro'yxati ilova tarzida keltirilgan. Har bir paragrafida tayanch tushunchalar, paragraflar so'ngida savollar, ayrim hollarda test topshiriqlar, qo'shimcha ma'lumotlar keltirilgan.

Umuman olganda 5- sinf botanika darsligiga ijobiy baho berish mumkin. Ayniqsa uning dizayni juda yuqori. Shu bilan birgalikda darslikning yaratishda ayrim kamchiliklar ham uchraydi:

1.Yuqorida qayd qilingandek darsliklar ta'lim standarti, o'quv dasturi talablari asosida yozilishi kerak. Darslik faqat o'quvchilarga bilim berish bilan cheklanmay, ularning o'quv ko'nikma, malakalarini rivojlantirishni ham ko'zda tutish kerak. Bu masala 5-sinf botanika darsligida etarlicha o'z ifodasini topmagan. Masalan 6 ta laboratoriya mashg'ulotining alohida ajratilmaganligi, ularni o'tkazishiga oid metodik tavsiyalarini etarlicha yoritilmaganligi, o'quvchilarning o'quv ko'nikma va malakalarining rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi deb o'ylaymiz. Darslikda ayrim hollarda tushunchalarni izchillik bilan rivojlantirishga e'tibor berilmagan. Chunonchi, o'simliklarda moddalarning harakatlanishi "poya" mavzusida berilgan. Unda bir vaqtning o'zida suv va suvda erigan mineral moddalarni hamda organik moddalarning harakatlanishi tog'risida ma'lumot keltirgan. Vaholanki organik moddalarni sintezlanishi barg mavzusi bilan uzviy aloqador. "Barg" esa mavzusidan so'ng o'tiladi. Xuddi shuningdek darslikning boshida berilgan "Kuz faslida o'simliklar hayotida ro'y beradigan o'zgarishlar" mavzusini 30 paragrafidan "Xazonrezgilik" mavzusi bilan birlashtirish maqsadga muvofiq bo'ladi. "poya"

6. 
   sinf botanika darsligi 142 ta sahifadan iborat. Unda muqaddima va 52 paragraf, 85 ta rangli rasmlar mavjud. Darslik yuqori sifatli oq qog'ozga chop
   

etilgan va chiroyli rasmlar bilan bezatilgan. Har bir paragrafda botanika atamalar, o'simliklarning nomlari, rangli harflar bilan ajratib berilgan. Matnlar oquvchilarga mos tushunarli qilib bayon etilgan ה

Agar 5-sinf botanika darsligi ozida tsitologik, anatomik, morfologik, fiziologik, ekologik bilimlarni mujassamlashtirgan bo'lsa, 6-sinf botanika darsligida koproq sistematik tushunchalarni rivojlantirishga e'tibor qilingan. Darslikning 4- bobida bu haqdagi bilimlar izchil bayon etiladi. Osimlik guruhlari, bakteriyalar, zamburug'lar, lishayniklar, suv o'tlar, yo'sinlar, qirqbo'g'imlar, qirqquloqlar, ochiq urug'lilar, yopiq urug'lilar shu boblarda berilgan. Darslikda gulli o'simliklarning oilalari, turkumlari, tur vakillari haqidagi bilimlar va har bir oilaning o'ziga xos gul tuzilishi yoritilgan. Darslikning beshinchi bobi "O'zbekistonning o'simliklar boyligi", oltinchi bobi "O'simlik va atrof muhit", ettinchi bobi "Yerda o'simliklar dunyosining rivojlanishi" deb atalgan. Darslikda "O'zbekistonda botanika fanining rivojlanishi", hamda "Manzarali osimliklar" deb nomlangan paragraflar ham mavjud. Paragraflarda tayanch atamalar, savollar keltirilgan. 30 paragraf so'ngida o'quvchilar bajarishi lozim bo'lgan topshiriqlar, 19 paragraf so'ngida amaliy ishlar, 2 paragrafda qo'shimcha ma'lumotlar, test savollari, chaynvord, krossvordlar keltirilgan. Bularning hammasi o'quvchilarning botanik bilimlarni o'zlashtirishiga ko'mak beradi, bilim olishga qiziqish uyg'otadi, hamda nazariyani amaliyot bilan bog'laydi.

Darslikning ijobiy tomonlarini ta'kidlash bilan, unda yo'l qo'yilgan ayrim kamchiliklar xususida to'xtab o'tish joizdir. Avvalo darslik strukturasi xususida haqida gapirib III bobdagi "O'simlik yaxlit organizm" mavzusi bilan oltinchi bobdagi "O'simlik va atrof-muhit" degan mavzularni bir-biriga qo'shish mantiqan to'g'ri bo'ladi, shuningdek "O'zbekistonda botanika fanining rivojlanish tarixi" deb atalgan bobni 5-sinfdagi muqaddima mavzusiga qo'shish o'rinli bo'ladi deb hisoblaymiz. "Manzarali o'simliklar" degan bobni "Erda o'simliklar dunyosining rivojlanishi" bobidan oldin berilishi mantiqan to'g'ri boladi deb o'ylaymiz.

Darslikning ilmiyligi haqida to'xtab "Bakteriyalar, zamburug'lar, lishayniklar bo'limini botanika darsligiga kiritilishi organik olamning hozirgi zamon sistemasi to'g'risidagi bilimlarga tog'ri kelmaydi deb aytish kerak. Chunki ular tuzilishi va hayot kechirishi tarzi bilan yashil o'simliklardan tubdan farq qiladi.

Botanika darsligida "tip" sistematik birlikni o'rniga "bolim" tushunchasini "avlod" sistematik birligi o'miga "turkum" sistematik birlikni qollanilishi keyinchalik 7-sinfda zoologiyani o'qish mobaynida sistematik birliklar oquvchilarning tushunchalarini chalkashtirib yuboradi, bu navbatida oquvchilar tomonidan sistematik tushunchalarni sayoz ozlashtirishga olib keladi deb hisoblaymiz. Maktab darsligiga barcha olimlar tomonidan e'tirof qilingan bilimlar majmuasi kiritilishi kerak. Munozarali masalalar undan o`rin olmasligi joiz.

Maktab zoologiya darsligining mazmuni va tuzilishi. Maktab zoologiya darsligining muallifi professor O.Mavlonov bo'lib, u 172 sahifadan,