Hamidulla Dadaboyev

qamal, yurish, kechuv, ko‘rik, pistirma, qo‘shin (eski shakli: qo‘shun), 
ilg‘or, soqchi, qorovul, ayg‘oqchi, to‘pchi, dengizchi, chopar, mergan, 
qochoq va h.k.; 2) qurol-yarog‘ va aslahalar nomini anglatuvchi to‘p, qurol-
yarog‘, kema, o‘q, qo‘ndoq, qalqon, sol, kiyim, quloqchin va h.k.; 3) urush, 
tinchlik, g‘alaba, mag‘lubiyat, sulh, ta’qib kabi mavhum ma’noni 
ifodalovchi leksik birliklar oiddir. 
Tarixiy qadimiyligi bir necha yuz yillar bilan o‘lchanuvchi 
zoologik terminologiya ham hozirgi kunlarga qadar ma’lum sondagi 
so‘zlarni tizimida asrab qolishga muvaffaq bo‘lgan. Sinchkovlik bilan 
qilingan tahlilga muvofiq XI-XIV asr eski turkiy til yozma obidalari tilida 
qo‘llangan 432 ta zoonimning 365 tasi asl turkcha, 33 tasi forscha-tojikcha, 
26 tasi arabcha, 5 tasi mo‘g‘ulcha, 3 tasi esa hind-yevropacha ekanligi 
aniqlangan. 
Ряд1; turk; 
370; 23%
Ряд1; uyg'ur; 
348; 22%
Ряд1; o'zbek; 
390; 25%
Ряд1; qirg'iz; 
244; 15%
Ряд1; qozoq; 
230; 15%
Ряд1; ; 0; 0%
turk
uyg'ur
o'zbek
qirg'iz
qozoq

---

22
Sof turkiy 365 zoonimlar tub (158) hamda yasamalarga (207) 
taqsimlanadi. Yasama zoonimlarning 132 tasi morfologik, 59 tasi sintaktik, 
5 tasi esa semantik yo‘l bilan hosil qilingan. Chunonchi, to‘ng‘iz, bo‘rsiq, 
biya, kiyik, quyon, shunqor, g‘oz, o‘rdak, burga, qo‘ng‘iz, ot, tovuq singari 
talay leksik birliklar hozirgi o‘zbek zoologik terminologiyasi tarkibida faol 
qo‘llanmoqda ( Abdushukurov 1998; 1).
VII-XIV asrlar yozma yodgorliklari matnlarida qayd etilgan elchi, 
elchilik, elchixona, yorliq, sulh, sulhnoma, xabar, josus, tashrif, ijozat, 
qabul, noma, muhr, dushmanlik, nishon va boshqa asl o‘zbekcha (turkiy) 
hamda o‘zlashma so‘z va so‘z birikmalari zamonaviy o‘zbek diplomatik 
terminologiyasi tizimida keng ishlatilmoqda ( Dadabayev 1994 ;4-13.).
Ayni chog‘da, hozirgi o‘zbek diplomatik terminologiyasi taraqqiyotini 
uning tarkibiga kirib kelayotgan, bugungi jahon diplomatiyasi sohasida 
mavjud tushuncha va mazmunlarni ifodalovchi leksemalarsiz tasavvur qilib 
bo‘lmaydi. Hozirgi o‘zbek diplomatik terminologiyasi genetik jihatdan 
turli-tumandir. Uning safida azaldan qo‘llanishda bo‘lgan umumturkiy 
terminlar qatori, sharq va Yevropa (rus, ingliz, nemis) tillaridan turli 
zamonlarda kirib kelgan o‘zlashmalar ham o‘z aksini topgan. “O‘zbek 
tilining izohli lug‘ati” materiallari asosida qilingan statistik tahlil diplomatik 
terminlarning umum o‘zbek adabiy tilida qo‘llanish darajasi chastotasining 
pastligini ko‘rsatdi. Xususan, nomi tilga olingan izohli lug‘atdan o‘rin olgan 
60.000 so‘zlarning bor-yo‘g‘i 410 tasi, yani 0,7% ini diplomatik terminlar 
tashkil qiladi, xolos ( Abdullayeva 2003;160).
Ma’lumki, juda qadim zamonlardan insonlarning vaqtni aniqlash, bir 
makondan boshqa joyga harakat qilish, sayohatlarga borish ehtiyoji 
natijasida osmon va undagi jismlar, sayyoralar ,yoritqichlar harakatini 
o‘rganuvchi maxsus fan, ya’ni astronomiya shakllangan. Astronomiya 
fanining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti natijasida ushbu sohaga tegishli 
terminologik mikrotizim shakllandi.
Hozirgi o‘zbek tili astronomik terminologiyasi tizimi X-XIV 
asrlardan e’tiboran muomalaga kirgan nujum ilmi (astrologiya), munajjim 
(astrolog), yulduz, sayyora, usturlob, Hulkar, Arslon, burj, Qovg‘a, Yetagan 
(Katta Ayiq), Cho‘lpon (Venera), Mushtariy (Yupiter) singari qadimiy 
astroponim (kosmonim)larni saqlab qolishga erishgan ( Dadabayev 1994; 
32-43). 

---

23
Astronomiya va kosmonavtika fanlarining so‘nggi vaqtlarda jadal 
rivojlanishi,tabiiy, o‘z ifodasini hozirgi o‘zbek adabiy tili so‘z boyligida 
ham topdi. 
 Uran, Neptun, Pluton, asteroid, Ulug‘bek asteroidi, Osiyo asteroidi, 
Galley kometasi, Neuymin kometasi, selenonim, Kirill krateri kabi 
astroponimlar ilmiy va ilmiy-ommabop nashrlarda faol ishlatilmoqda, 
darslik, qo‘llanma hamda turli xarakterdagi lug‘atlarda qayd etilmoqda ( 
Primov 2009). 
Xulllas, genetik ko‘rinishi 
nuqtai nazaridan o‘zbek tilida 
qo‘llanuvchi terminlar: a) terminologiya tizimiga tayyor til birligi sifatida 
qabul qilingan so‘zlar; b) maxsus nom tarzida yasalgan so‘zlarga 
taqsimlanadi. Bunday ko‘rinishni muayyan lisoniy hodisa va vaziyatlarning 
mahsuli, deb baholash kerak bo‘ladi. 
Tarixiy manbalarda muayyan narsa-predmet, tushunchani 
ifodalashda ba’zan sinonimik qatorlarning ishtirok etgani kuzatiladi. 
Masalan: bek-amir, tuman-nohiya, o‘ng qo‘l-burang‘ar, mang‘lay – 
hiravul, yalavach-rasul-qosid va h.k. Terminologiyadagi sinonimlar 
o‘zgacha tabiat va boshqa funksiyalarga ega bo‘lgani bois (stilistik 
vazifa bajarmaydi) ayrim tilshunoslar tomonidan dubletlar deb 
nomlanadi (Reformatskiy 1987.91). Sinonimiya (variantdorlik) 
terminologik sistema shakllanishining boshlang‘ich davrlariga xos, bu 
davrda variantlar miqdoran ko‘p bo‘lib, eng maqbul terminni tanlash 
hodisasi hali reallashmagan edi (Danilenko, 1977,73).