Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

korma shaklida kelgan. Bugungi kunda tovuq korma Hind restoranlarida taqdim etiladigan 
chicken korma dunyoga mashhur taomdir.[1:96]
Hozirgi kunda ingliz tilini o‘rganishga e’tibor kuchayganligi sababli antifriz, bankomat, 
interaktiw, multimedia, netbuk, noutbuk, sms kabi bunday so‘zlar bizning tilimizga ingliz tilidan 
kirib keldi.
Inglizcha “avtobus” ma’nosida “coach” (talaffuzi: coach – kowç) soʻzi 1556- yilda 
fransuzcha “coche” (kosh deb talaffuz qilinadi) soʻzidan olingan boʻlib, “usti yopilgan arava” 
degan maʼnoni anglatadi. Fransuz tilida ham nemes kotsche (talaffuzi: koʻcha) soʻzidan olingan 
(hozir nemis tilida Kutsche [talaffuzi: koʻcha] sifatida ishlatiladi). Bu soʻz, shuningdek, vengriya 
tilida qisqartirilgan kocsi, “shimoliy Vengriya shahrida yasalgan arava” degan maʼnoni 
anglatuvchi kosciszeker birikmasidan olinganligi aytiladi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, Kosci 
shahri o‘zining aravalari bilan mashhur bo‘lgan.Ammo turkman tilida awtobus so’zi “Ýolagçy 
gatnadýan köp orunly üsti ýapyk ulag” deb yuritiladi. [4:93]. 
Lekin rus tilida ham turkchaga oid bir qancha soʻzlar bor, masalan, koch soʻzi “t-göçüp 
gonmakda ulanylýan üsti örtülgi araba” ko‘chib yuruvchi usti yopiq arava maʼnosini bildiradi va 
undan olingan кочевать (kochevat), кочёвка (kochyovka) kabi ko‘chish bilan ta’luqli birnechta 
so‘zlar paydo bo‘lgan. Koch so‘zidan кибитка (kibitka) so‘zi paydo bo‘lgan. Koch so‘zi rus 
tilida “chodir, lager” ma’nosida ham qo‘llaniladi. Rus tiliga fransuz tilidan tarjima qilingan 
кучер (kuçer-kucher) so‘zi “awtobus [coach] sürýän”, “avtomobil haydovchisi” degan ma’noni 
anglatadi. Buni ko‘rib, ingliz tilidagi “coach” so‘zi turkmancha köç > göç so‘zidan olinganligini 
tushunish mumkin. IX asrdan keyin bu soʻz boshqa maʼnolarda qoʻllanila boshlandi. 
Fransuz tilida turkman tilidagi “kesmek, kerçemek”, “kesmoq” ma’nosidagi chap fe’lidan 
paydo bo‘lgan arabcha sabbat > fransuzcha sabot so‘zidan fransuz tilida sabotage, sabotaž’, 
saboter (sabote deb talaffuz qilinadi) infinitivi va saboteur “sabotirleýän” ma’nosida saboteur 
(sabotör deb talaffuz qilinadi) kabi so‘zlar paydo bo‘lgan. Hozirgi kunda bu so‘zlar keng 
qo‘llaniladi . 
Qiziqarli misollardan yana biri ingliz tilida turkman nomi bilan bog‘liq bo‘lgan “olan” 
so‘zining mavjudligidir. U:la:n yoki yu:la:n deb talaffuz qilingan bu so‘z ingliz tiliga polyak 
tilidan kirib kelgan. Nyu-Yorkdagi ot sporti muzeyida ular Uhlan ismli otga haykal o‘rnatdilar. 
Bu yengilmas otning egasi Stenford universiteti asoschisi Leland Stenford edi. Uhlan > ulan — 
dastlab Polsha armiyasida, keyinroq Gʻarbiy Yevropada uzun nayzali jangchilarga berilgan nom. 
[1:102]. 
XVII asrda “bola” soʻzi polyak tilidan nemis tiliga, soʻngra ingliz tiliga oʻtgan. Bu so‘z 
tatar tilidan olingan bo‘lishi mumkin, chunki tatarlarning Oltin O‘rda dostonida qo‘llangan so‘z 
nafaqat “bola, yigit” ma’nosida, balki “yuqori martaba” [aristokratik] jangchi ma’nosida ham 
qo‘llangan. Ulan so‘zi rus tiliga ilk davrlarda kirib kelgan. Bu tilda yengil otliq askarlar “Ulaniy” 
deb ataladi. Rus mumtoz shoiri M.Lermontovning “Borodino” she’ridan misol:
Уланы с пестрыми значками, 
Драгуны с конскими хвостами…
(Ulanlar dürli-dürli nyşanly, 
Dragunlar atguýruk çokully…) [1:108]. 
Biroq, baʼzi rus etimologlari bu soʻz aslida moʻgʻulcha “oola” yaʼni “buyuk” soʻzidan 
kelib chiqqan deb hisoblashadi, va ular turkiy tillarda “saýlama goşun”, “saylov armiyasi” 
ma’nosi qoʻllanishini taʼkidlaydilar.
Usmonlilar hukmronligi davrida “uhlan” so‘zi polyak tiliga oʻtgan. Serb, bolgar va 
rumin tillarida Ulan, chex tilida ulán, nemis tilida Ulan, italyan tilida Ulano so‘zlari asli 
turkmancha o‘g‘il so‘zidan kelib chiqqan holda hozirgi kunda keng qo‘llaniladigan so‘zlardir. 
Qadimgi matnlarda va Usmoniylar davrida, shuningdek, baʼzi Gʻarb davlatlarida qoʻllangan 
“oʻgʻil” soʻzining boshqa maʼnolarini, yaʼni hozirgi turkman tilida “chopuksuvar” maʼnosida 
qoʻllanganini yuqorida aytib oʻtgan edik. Qadimda qo‘llanilgan “at oglan” so‘zi hozirgi turkman 

---

309 
adabiy tilida qo‘llanilmaydi. Lekin turkman otchilik madaniyatida katta o‘rin egallagan “at 
oglan” so‘zining turkman tilida unutilgan so‘z borligini alohida ta’kidlamoqchimiz.
Ko‘pgina atamalar barcha tillar uchun umumiy bo‘lgan “Xalqaro” so‘zlardir. Ularning 
yaratilishida jahon tillaridan, yunon, lotin, ingliz, hind, frantsuz, nemis va xitoy tillari ham katta 
hissa qo‘shgan. Misol uchun, “abažur” so‘zi fransuz tilidan, “abzas” so‘zi esa nemis tilidan 
o‘zlashgan. “Awral” ingliz tilidan o‘zlashgan bo‘lsa, “Aurora” lotin tilidan kirgan. [3:183] 
Qisqa qilib aytganda turkiy tillar boshqa tillar bilan juda qadim zamonlardan beri aloqada 
bo‘lib kelgan. Ammo turkman tili boshqa tillarga qaraganda eroniy tillar va fors tillari bilan 
yaqinroq munosabatda edi. Bu tillar bir-biridan ko‘p so‘zlarni o‘zlashtirgan. O‘zlashgan 
so‘zlarni tahlil qilishni xohlovchilar har ikki tilning fonetik, morfologik va semantik tuzilishi va 
qoidalarini yaxshi bilishlari kerak. Ushbu tadqiqotning maqsadi tilshunoslikning ilgari 
o‘rganilmagan muammolariga oydinlik kiritish, ona tilimiz zahiralarini o‘rganish va 
o‘zlashtirish, turkman tilining asrlar va ming yilliklar davomida boshqa jahon tillari bilan o‘zaro 
ta’siri va o‘zaro boyib borishini ochib berishdan iborat.