Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Elbek Tanlangan asarlar //Sharq nashriyot-matbaa konserni bosh tahririyati. Toshkent-
1999. 
2. Bobomuroda Sh. Elbekning tilshunoslik merosi// Nodirabegim nashriyoti-2020.
3. Tilchi. Imlo masalasi // Ishtrokiyun. 1920. 26 sentabr. 
4. Chig‘atoy gurungi. Imlo to‘dasi. Imlo masalasi // Ishtrokiyun. 1919.-№ 112. 

---

462 
RUS TILIGA O'ZLASHGAN UMUMTURKIY SO'ZLAR 
COMMON TURKIC WORDS ASSIMILATED INTO THE RUSSIAN LANGUAGE 
Kiyishjon Ollamova 

 
Annotation. This article deals with lexemes that have been assimilated into Russian 
through Turkic languages. 
Key words: acquired layer, etymology of words, Turkic languages, Erkin Vakhidov, 
Elizabeth Shipova, V.D. Arakin. 
21-oktabr "O'zbek tili bayrami" kuni. Hozirgi kunda turkiy tillar guruhining eng keng 
tarqalgan tillaridan bo'lmish - o'zbek tilida 50 milliondan ortiq kishi so'zlashadi. Til shakllanishi 
va rivojlanishi juda murakkab jarayon hisoblanib, u ichki va tashqi manbaalar asosida boyiydi. 
Ma'lumki, dunyo tillari orasida sof tilning o'zi yo'q. Tilning sofligi uning o'z til so'zlari hisobiga 
yashashi bilan belgilanmaydi. Hozirgi o'zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga 
ajratiladi: 
1) o'z qatlam (umumturkiy va ozbekcha so'zlar) 
2) o'zlashgan qatlam.
O'zbek tiliga o'zlashgan so'zlarning ko'pchiligi rus tilidan yoki rus tili orqali boshqa 
yevropa tillaridan o'tganligi barchamizga ma'lum. Har qanday til o'z taraqqiyot bosqichini yuzlab 
va minglab yillar davomida bosib o'tadi. Tabiiyki, o'zbek tilining rivojlanishida rus tilining ta'siri 
qanchalik kuchli bo'lgan bo'lsa, rus tiliga ham o'zbek tilining ta'siri shundan qolishmaydi. Uzoq 
yillar mobaynida bu ikki tilda so'zlashuvchilar o'rtasidagi o'zaro aloqalar, har ikki tilga ham ko'p 
sonli so'zlarning kirib kelishiga sabab bo'ldi. O'zbek tilining turkiy tillar guruhiga mansubligi 
sababli, u yoki bu turkiy so’zning aynan qaysi til orqali rus tiliga kirib kelganini aniqlash juda 
qiyin Tarixga nazar solib, rus va turkiy xalqlar oʻrtasida azaldan savdo-sotiq, ijtimoiy-madaniy 
aloqalar yaxshi bo‘lganligini e’tiborga olib qaraydigan bo'lsak, bunday so'zlardan ko'plab 
misollar keltirishimiz mumkin. 
“Бабай”, “ишак”, “чебурек”, “колпак”, “камыш”, “берккут” va boshqa talaygina 
so'zlar ikkala tilda ham deyarli bir xil eshitiladi. Ammo shuni yana bir bor eslatib oʻtish lozimki, 
qaysi turkiy xalq vakillari rus tiliga bu yangi so'zlarni kiritganligini kamdan-kam hollarda, 
Rossiya hududida kim birinchi talaffuz qilgani ma'lum bo'lgandagina aniqlash imkoni boʻladi. 
Lekin, hozir bizning asosiy maqsadimiz oʻzbek tilidan rus tiliga oʻzlashgan yoki rus tiliga 
o'zlashgan turkiy so'zlarning aynan qaysi tildan o'zlashganligini aniqlash emas, balki, rus tiliga 
o'zlashgan "umumturkiy so'zlar" haqida umuniy to'xtalish va ma'lumot berishdir. 
Sevimli shoirimiz Erkin Vohidov o'zining "So'z latofati" kitobida rus tiliga o'zlashgan 
umumturkiy so'zlarga ko'plab misollar keltiradi. Jumladan, rus tilidagi "карандаш" ya'ni qalam 
so'zi, aslida sof turkiy "qoratosh" so'zining zamon va makon ta'sirida nutqqa moslashib 
"карандаш"ga aylangan shakli ekanligini ta’kidlab oʻtadi. Ruslarning mashhur ko'rsatuvi nomi 
"Ералаш"ning etimologiyasiga qaraydigan boʻlsak, o'zimizning "aralash"imiz, “aлый’’ (toʻq 
qizil) esa “al”(ol, qizil)dir.
Shuningdek, tilshunos olima Yelizaveta Shipova tomonidan tuzilgan va 1976-yilda nashr 
etilgan "Rus tilidagi turkizmlar" lug'atti 2000 ga yaqin so'zni o'z ichiga olgan bo'lsa-da, bu hali 
hammasi degani emas. Yuqoridagi lug'at, nafaqat rus tiliga qaysi turkiy so'zlarning o'tganligini, 
balki rus va turkiy xalqlar o'rtasidagi munosabatlar qanday rivojlanganligini ham aniqlash 
imkonini beradi. Sharq har doim savdo-sotiq o'chog'i boʻlgan, yuqori sifatli mato, gilam, ziravor 
va ko'plab mahsulotlari bilan mashhur bo'lgan. Olimlarning fikriga ko'ra "tovar" so'zi rus tiliga 
mo'g'ullardan avval turkiy tillar orqali kirgan. "Таможня" (bojxona) – “tamgʻa” soʻzidan kelib 
chiqqan boʻlib, Oʻrta Osiyoning koʻchmanchi xalqlari orasida mulk belgisi sifatida turli 
buyumlarga tushirilgan “brend” ma’nosini bildirgan. “Деньги" turkiy “tenge” soʻzidan kelib 
chiqqan. "Казна" va "базар"so'zlari ham shular jumlasidandir. Yevropaliklar sotib olgan 
sharqona zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlarning nomlari rus tilida uzoq vaqtdan beri 

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti magistranti. 

---

463 
o'rnashib qolgan bo'lsa-da, ularning nomlari ham aslida turkiy tillardan kirib brogan: "Жемчуг", 
“Алмаз”, “бисер”, “бусы”, “яшма”, “сырга” va boshqalar.
Shu kabi yana koʻplab misollarni keltirish mumkin. Masalan, шашлык (shish kabob), 
плов (palov), “балык” (baliqning maxsus bir qismidan tayyorlanadigan taom nomi soʻz 
oʻzlasjganda ma’no toraygan), “шурпа” (shoʻrva), “казы” (qazi), “манты” (xitoycha “mantao” 
turkiy tillar orqali rus tiliga oʻzlashgan). Ba’zi manbalarda rus milliy taomlaridan biri щей 
(karam sho'rva) ham aslida turliy nordon, shoʻr (кислый) so'zidan kelib chiqqanligi haqidagi 
qarashlar mavjud. Башмак (bir yoshli buzoqcha terisidan tayyorlangan oyoq kiyim, poyabzal) 
”каблук” (yozma manbalarda ilk marotaba 1509-yilda uchragan va turkiy tillar orqali 
oʻzlashgan), “штаны” (rus yozma manbaalari bu soʻz shimlar paydo boʻlishidan avval ham 
qoʻllanilganligi, bu soʻz turkiy tillardan oʻzlashganligiga guvohlik beradi), “аркан”, “колпак” 
(qalpoq), “баклажан”, “арбуз”, “изюм”, “кабан” (toʻngʻiz), “беркут” (burgut), “очаг” va 
hokazolar shular jumlasidan. 
Rus tilida yana shunday turkiy so'zlar borki, ular bir qarashda sof ruscha soʻzlardek 
tuyuladi. Rus dostonlarining pahlavon qahramonlari "богатырь" lar turkiy tildagi "botir" 
(bahodir) leksemasining rus tiliga moslashgan shakli. 
Ярлык (yorliq), "бахилы", “балакан”, “капкан” (qopqon), “утюк” XVII asrda turkiy 
tillardan oʻzlashgan. Qadimgi turkiy tilde “utu”ning temir va oʻtmoq kabi ma’nolari bor. Oʻzbek 
tilida ba’zi shevalar, xususan, xorazm shevasida “utuk”, “utik” tarzida hamon qoʻllaniladi, 
“чугун”, “сундук”, “чемадан”, “йогурт” “Devonu lugʻotut turk”da ushbu soʻz qatiq ma’nosida 
sihlatilgan. 
German va turkiy tillar bilimdoni, mashhur tilshunos Vladimir Dimitriyevich Arakinning 
(1904-1983) yozishicha, rus tiliga turkiy tillardan o‘tgan “dostakan” so‘zi “Igor jangnomasi” 
asarida qo‘llangan va “tostakan/tustugan” shaklida “suv ichiladigan yog‘och idish”ni ifodalagan. 
Keyincha bu so‘zdagi birinchi bo‘g‘in -do tushib qolib, u “stakan” shaklini olgan. 
A.V.Mirtov tuzgan “Donskoy lugʻat”da don kazaklari shevalarida qo‘llanadigan 
turkizmlardan kaymak (“qaymoq”), chiganok (“chig‘anoq”), malik (“xo‘jayin”), kavun (qovun), 
balik (“baliq” bu so‘zdan baliqchi so‘zi yasalgan), kurgan (“qal’a”) kabilar ko‘rsatilgan.