Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Key words: term, official documents, history of statehood, “Avesta”, Turkish language, 
terms of historical state administration. 
 
Insoniyat hayotida ro‘y beradigan siyosiy, ijtimoiy hayot, madaniy jarayonlar va iqtisodiy 
munosabatlar davlat boshqaruvi asosida amalga oshadi. Har bir jamiyadagi rivojlanish davlat 
boshqaruvining mukammal ekanligini isbotlaydi. Davlat boshqaruvining mukammalligi esa bir 
necha asrlarga ming yilliklarga borib taqaladi. Davlat boshqaruvi bugungi kunda muhim 
sohalardan biri bo‘lib, bu sohga tegishli rasmiy hujjatlarni lingvistik tahlil qilish, tarixiy 
tarqqiyotini o‘rganish, terminologik tadqiqot olib borish fanning keyingi taraqqiyoti uchun 
dolzarbdir. 
O‘zbek tilidagi davlat boshqaruvi terminlarining shakllanishi bevosita davlatchilikning 
tarixi, jamiyatning shu davrga qadar qanday mezonlar asosida boshqarilganligi muhimdir. 
Manbalarga murojaat qiladigan bo‘lsak, davlat ishlari, boshqaruv tizimi bilan bog‘liq qarashlar 
mujassamlashgan asarlarning bizga ma’lumlaridan eng qadimgilari IX -X asrlarga borib taqaldi. 
Abu nasr Forobiyning “Fozil shahar, johil shahar, buzuq shahar(adashgan shahar) haqida kitob”, 
“Fozil shahar ahlining boshlang‘ich qarashlari haqida”, “Shaharni o‘rganish haqida kitob”, 
“Millat (xalq) va shaharni boshqarish huquqlari to‘g‘risida so‘z”, “Askarlarni boshqarish haqida 
so‘z”, “Shahar jamoalari haqida kitob”, “Umumiy boshqarish (siyosat) kitobi”, “Siyosat al-
madaniya” kabi asarlarni nazarda tutmoqdamiz. Forobiy adolatli hukmdor, odil boshqaruv va 
insonparvar jamiyat haqida o‘z qarashlarini va fikr mulohazalarini bayon etgan. Jamiyatda 
o‘rnatilgan qoidalar hamda yaratilgan sharoitlar negizida insonlar baxtga, tinchlikka erishadi va 
natijada bunday davlatda boshqaruv adolatli bo‘ladi, aksincha bo‘lsa, baxtsizlikka, urush va 
tartibsizlikka yo‘l ochilishini ta’kidlaydi. Shuningdek, Forobiy bobomiz fozil shahar eng adolatli 
va maʼrifatli donishmand tomonidan boshqarilib, bu aholining o‘zaro ko‘maklashuviga, bir-
biriga yordam berishiga asoslanadi, deb hisoblaydi. Biz aynan Forobiyning asarlarida davlat 
boshqaruviga bag‘ishlangan masalalarning nazariy asoslari yoritilganligiga guvoh bo‘lamiz.
Davlat boshqaruvi terminlarining shakllanishi va tarixiy taraqqiyotini yanada chuqurroq 
o‘rganish uchun tarixiy qo‘lyozmalar, hujjatlar bizga asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. 
“So‘nggi davrlarda topilayotgan manbalar ona vatanimizda hukm surgan saltanatlarda davlat 
boshqaruviga tegishli hujjatlar mahalliy til va yozuvlarda olib borilganligini ko‘rsatmoqda. 
Chunonchi, qadimgi xitoy solnomalaridagi qaydlar, eramizdan burungi 200 yilliklarda turkiy 
hukmdorlrning xitoylarga yo‘llagan rasmiy yozishmalari ham qadimgi turkiy xalqlarning o‘z 
yozuvlari va tilida ekanini tasdiqlaydi”. Demak, aytishimiz mukinki, tarixda davlat boshqaruvi 
terminlarning asosiy qismini turkiy so‘zlar tashkil qilgan. Shu paytga qadar davlat boshqaruvi 
va qonunchiligi bilan bog‘liq terminlar tarixiy, badiiy asarlar tarkibida yetib kelgan. “Avesto”, 
Urxun bitiklari, Yusuf Xos Hojibning “Qutadgu bilig”, Nizomulmulkning “Siyar ul-muluk” asari 
“Temur tuzuklari” kabi bir necha manbalarni keltirishimiz mumkin. Shuningdek, o‘zbek 
davlatchiligi tarixini yoritish va tilini tahlil qilishda xitoy manbalarining ham o‘rni ahamiyatli. 
Aynan milodiy asrlar boshlanishiga qadar bo‘lgan davrlardagi davlat boshqaruvi xitoy 
manbalarida mukammal yoritilgan. 
“Avesto” davlat boshqaruvi terminlari shakllanish tarixini o‘rganish uchun nodir manba 
bo‘lib, mazkur manba miloddan avvalgi VIII – VII asrlardagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va diniy 

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi 
tayanch doktoranti.