Хашаротлар биоэкологияси pdf

1.4.Hasharotlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati. Hasharotlarning oziq zanjiridagi ahamiyati.
Tabiatda hasharotlar ozıq zanjırı orqali barcha tirik organizmlar bilan bog^çlangan. Ko^çpchilik qushlar sudralib yunıvchilar, surda ham qunıqlikda ham yashovchilar, ayrim sut emızuvchilar, baliqlar, hasharotlar bilan ozİqlanadİlar. Hasharotlaming o^szi ham o;simlik va boshqa hayvanlar hisobiga hayat kechiradi.
Hasharotlarning tabiatda moddalar aylanishidagi va tuproq hosil bo'lishidagi ahamiyati. Hasharotlar o'sİmlik va hayvanlar hamda ulamİng qoldİqlarİ tarkı%İdagİ organik moddalami o'zlashtİrİsh orqali tabıatda moddalaming davriy aylanİshİda İshtirok etadi. Hayvanlar murdasİ va tezagi, o'simlik qoldiqlari bilan oziqlanuvchi hasharotlar tabiatnİ tozalovchi tabiiy sanitarlar vazifasİnİ bajaradi. Tuproqda hayot kechİradİgan hasharotlar va ulamİng qurtlarİ tuproqnİ organik va „mİneral moddalar bilan boyitadi va uni yumshatib, suv va havo kirishini yaxshİlaydİ.

2-rasm. Yomgfir chuvalchangi.
Gulli o'simliklarni chanolantiruvchi hasharotlar. Gulli o'sİmlİklarnİng juda ko^sp tın•larİ hasharotlar orqali changlanib mo'l hosil beradi va urug•i sifatli bo'ladi. Deyarli barcha dukkakdoshlar, ko'pchilik murakkabguldoshlar, gulxayridoshlar, ra'noguldoshlar, piyozguldoshlar, poliz ekinlaıi haslıarotlar yoıdamida changlanadi. Buda va sebarga kabi em-xashak ekinlaıini paxmoq arilar changlantİradİi Grechixa, kungaboqar va anjımİng asosiy changlatuvchisi yowoyİ arilar hisoblanadi.

3 -rasm. Asalarilar
Parazit va kasal tarqatuvchi hasharotlar. Bit va burgalar turkumiga mansub bo^şlgan hamma hasharotlar, Shuningdek, to'shak qandalalari, chivİnlar va ayrım pashshalar odam va hayvonlaming qoninı sofradİ. Bu hasharotlar qon so^srganida kishilamı qanchalik bezovta qilishini hamma biladi.

4-rasm. 1- To'shak qandalasi, 2-Burga, 3-Chivin
Odamlar orasİda bosh biti va kiyim biti ko'p uchraydi. Qon so'ruvchi hasharotlar ftırli kasalliklami tarqatish bilan odam salomatlİgİga zıyon keltiradi. Bitlar tepkili va qorin 'terlamasi, o'lat, tif kasalligmı qo^szg'atuvchi bakteriyalami yuqtİradİ.
Kalamush burgasi esa vabo (chuma) tayoqchasmi o ^ğ zida saqlovchi hamda yuqtİruvchİ hisoblanadi. Bu ogfir kasallik mikrobi kasal odamlar, kalamushlar va burgalaming axlati orqali ko'paya boshlaydi. Bezgak ehivinİ bezgak kasalIİgİnİ odamlarga »ıqtİrİshİ ilgari aytib 0⁴tİlgan edi.
Zararkunanda haşharotlar. Ayrim hasharotlar turlarİ ba'zan juda tez ko'payib, qishloq xo'jaligİ ekinlariga katta ziyon keltiradi.
Mazkur ekinlaming zararkunandalari ro^syxatiga 700 dan ortiq hasharot kiritilgan, bu hozirgacha ma'lum bo^vlgan hasharot mrlarining ini tashkil etadi. Donli ekinlarga Osiyo chigiltkasi va hasva, g'o'zaga g'o'za tunlami, sabzavot va poliz ekinlari, mevali daraxtlarga xar xil bitlar, mevalarga olma qurti, kartoshkaga esa kalorado qo*ngfizi katta ziyon keltiradi. Omborlarda saqlanayotgan g*alla va boshqa donlarga uzun tumShuq1i qo^vng*izlardan mita katta zarar keltiradi. Mitaning oqish va yo'g*on lichinkasi donning ichki qismini yeydi. Un qo'ng^s izlarinmg qultlari un ichida yashaydi. Zararlangan donlarni va unm oziq-ovqat uchun ishlatib bo^slmaydi. Xonadonlarda juda mayda sarg*ish xona kuyasi kapalaklari ko*p uchraydi. Kapalaklaming qurtlari jun va jundan to^vqilgan kiyim kechaklami buzadi.
Hasharotlarning yashash muhitiga moslashishi. Hasharotlar juda xilma-xil muhitda hayot kechiradi. Ular tuproq yuzasida yashaydi. O'simliklar va hayvonlarda parazitlik qiladi. Tuproqda va chuchuk suv xavzalarida ham juda 'ko^vp hasharotlami uchratish mumkim Hasharotlar yashash muhitida xilma-xil moslashishlar mavjud. Bu moslashishlar, ayniqsa ular oyoqlarining tuzilishida yaqqol ko^szga tashlanadi. Masalan, tuproq yuzasida hayot kechiradigan qo^vng'lzlar, suvarak va chumolilarning hamma oyoqlari bir xilda tuzilgan bo^s lib, tez yugumshga moslashgan. O'tlar orasida yashaydigan chigiltkalar, temirchaklar va chirildoqlaming kuchli rivojlangan orqa oyoqlalå uzoqqa sakrashga moslashgan. Tuproq ichida hayot kechiradigan hasharotlardan buzoqboshning oldingi oyoqlari belkurakka o*xshash qazuvchi a'zoga aylangan. Hasharotlarning ogfiz organlari ham xar xil tuzilishga ega bo^s lib, åll'li xil oziqni o'zlashtirishga imkon beradi. Kemimvchi tipdagi ogfiz organlari qattiq oziqni, o*simlik va hayvonlarni to'qimalarini uzib olish va chaynash uchun xlzmat qiladi. Gul nektari, o^ssimlik shirasi, qon kabi suyuq oziq bilan oziqlanadigan hasharotlaming og*iz a'zolari kemirib so^vruvchi, so*ruvchi yoki sanchib-so^vruvchi xałtum tipida tuzilgan. Ko^spchilik hasharotlaming qanotlari yaxshi rivojlangan. Qanotlar hasharotlarga uzoq masofaga tarqalish, oziq yoki o^îz juftini tez axtarib topish, dushmanlardan tez qochib qutulish imkonini beradi. Ninachilar, pashshalar o^îz o^s ljalarini havoda tutib oladi. Tashqi muhitga moslashish belgilari hasharotlar tana qoplagichining tuzilishida yaqqol ko'zga tashlanadi. O ^îsimlik va hayvonlaming to^Ț qimalari yoki tuproqda hayot kechiradigan hasharotlar turlarining xitin qoplag'ichi yupqa va yumshoq bo^îladi. Namgarchilik kam bo ^S ladigan cho^îl zonasida yashovchi hasharotlarning xitin qoplag'ichi qalin bo^îlib, tanadan suvning bugflanishiga yo^îl qo'ymaydi. Hasharotlarning ancha murakkab fe'l - atvori ham ulaming tashqi muhitga tez moslaShuviga imkon beradi. Hasharotlaming fe'l-atvori ko'pincha tug^țma (nasldan-naslga o•tadi) reflekslałdan iborat. Hasharotlar, ayniqsa nasli haqida g^vamxo ^śrlik qilish juda xilma-xil va murakkab bo'ladi. Eng oddiy xolda nasl to'g^îrisida _g'amxo'rlik qilish urg^î ochi hasharotlaming qurtlari uchun oziq etarli bongan joyda Ŕłxum qo^vyishdan iborat. Ancha murakkab fe'l-atvorga ega bo'lgan hasharotlar nasli uchun oik
Masalan, bo^îxcha qo'ng#iz hayvonlarning tezagidan zoldir yasab, unga tuxumini qo^îyadi. Pardaqanotli hasharatlar quľtlarini maxsus inlarda boqadi, ular uchun nektar yig'adi yoki ularga chaqib falajlantirilgan hasharotlarni keltiradi.
Hasharotlarning himoyalanishi. Hasharotlarda boshqa yiltqich hayvonlardan himoyalanishning har xil usullari mavjud. Birinchidan, hasharotlaming tanasining rangi ular yashaydigan joynmg rangiday bo^ț ladi. Masalan, yashil maysalar orasida yashaydigan temirchakdan va qandalałlardan yashil, daraxt po ^s stlog'ida yashaydigan qo^îng'iz va qanChalari esa kulrang yoki qo•ng^îir tusda bo^vladi. Ximoyalanishning bu usuli niqoblanish deyiladi. Ikkinchidan hasharotlaming tanasming shakli tashqi muhitdagi narsalar shakliga o ^sxshash bo'ladi.
5-rasm.Hasharotlaming himoyalanishi.
Daraxtda yashaydigan odimcha kapalagi qurtini kichkina butondan farq qilish qiym. Ikkala xolda ham hasharotlar yirtqich hayvonlar ko' ziga kam tashlanadigan bo'lib qoladi. Ximoyalamshning uchinchi xiii ogohlantirish rangłdan iborat. Arilar, sariq arilar, qovoq arilar yashil o^ssimliklar orasida yaqqol ko^vzga tashlansadaș qushlar ulami cho^sqimaydi. Chunki zaxarli nashtari ulami dushmanlardan himoya qiladi. Xonqizi, Kolorado qo^îng'i7i yoki yashil tilla qo'ng^îizlarmng qoni tarkibida zaharli moddalar ulami dushmanlaridan xłmoya qiladi. Himoyalanishning yana bir usuli taqlid qilishdan lborat. Bunda Ihech qanday ximoya vositalarga ega bonmagan hasharotlar zaxarli hasharotlarga taqlid qiladi. Masalan. arisimon kapalak, arisłmon pashsha yoki jildirama pashshalaming rangi zaharli arilarga o'xshaganligi tufayli ularga ^Dhayvonlar tegmaydi. Hasharotlarning himoya rangi tabiatga uzoq davom etgan 'tabiiy tanlanłsh natijasida paydo bo'lgan foydali moslaShuț-dan iborat. Bunday moslaShuĂ- tufayli hech qanday himoya vositasiga ega bo^s łmagan hasharotlar o^sz dushmanlaridan saqlanish im.koniga ega bo^s ladi. Hasharotlarmng ogohlantinłvchi rangi xłmoya rangłmng o^sziga xos bir shakli hisoblanadi. Odatda biron-bir ishonchi xłmoya vositasiga ega bo'lgan, masalan, zaharli nayzasi (arilar), zaharli yoki badbo'y xidli bezi (kapalaklaming qurti) yoki qoni zaharli bo'lgan hasharotlar (malhamchi, xon qłzi va boshqalar) ko^îzga tez tashlanadigan rangda bo'ladi. Ulaming rangi «menga tegma» ma'nosini anglatib turadi. Tabiatda hech qanday ximoya vositasiga ega 'bo'lmagan hasharotlaming ana Shunday vositaga ega bo^îlgan hasharotlarga taqlid qilish mimikriya hodisasi ko'p uchraydi. Bu jihatdan, ayniqsa kapalaklar va pashshalaming zaharli nayzasi bo^îlgan arilarga taqlid qilishi keng tarqalgan. Masalan, ko^îpchilik jildirama chivinlar ko^îrinishi va rangi bilan asalalilar, sariq arilar yoki tukli o'xshab ketadi. Mimik•iya xususiyati kapalaklar orasida ham keng tarqalgan.
Hasharotlarning tabiatdagi ahamiyati. Juda xilma-xil va ko^śp sonli bo^s lishi tufayli hasharotlar tabiatda sodir bo ^ś lib ałradigan moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Ular gulli o ^s simliklarni changlatib, hosilni oshiradi. yevropa mamlakatlarida (ŕsadigan gulli o ^țsimliklarning 30% ga yaqim, tropik o'lkalarda esa yarmidan ko^sprog% hasharotlar yordamida changlanadi. Pardaqanotlilar asosiy changlatuvchi hasharotlardir. Changlanishda ikkiqanotlilar, kapalaklar, qisman qo^vng•izlar ham ishtirok etadi. Ayrim o'simliklar, masalan, grechixa, kungaboqar kabi o^îsimliklar faqat hashałotlar bilan changlanadi. Hasharotlar yordamida changlanadigan o^vsimliklar entomofll deyiladi. Etnomofil o^v simliklar hasharotlar chanlatmasa mutlaqo urug' hosil bo^ślmaydi. Evolyusiya jarayonida hasharotlar bilan gulli &simliklar o'rtasida o^sziga xos moslashishlar paydo bo'lgan. Xususan hasharotlaming so^sruvchi xaltumi guldan nektar yig'ishga, hidni sezishi va ranglami ajrata bilish qobiliyati esa nektar bemvchi gullarni oson topishga yordam beradi. Gulli o^îsimliklar gulining tuzilishi, rangi, hidi va nektar ishlab chiqarishi hasharotlami jalb qilishga moslanish belgisidir. Gulli o ^s simliklar (yopiq urug•lilar) va changlatuvchi hasharotlami evolyusiyasi o^îzaro chambarchas bog'liq ekanligi ko'pchilik olimlar tomonidan e'tirof etilganr Hashałotlar tabiatda moddalar aylanishi jarayonida katta ahamiyatga ega. Hasharotlar har hil oziqlanish zanjiri tarkibiga kiradi. Ular bir qancha hayvonlaming asosiy ozig#i hisoblanadi. Suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yunłvchilar, qushlar, sut 43 emizuvchilar va bo' g'im oyoqlilaming bir qancha turlari hasharotlar bilan oziqlanadi. Hasharotlar tuproq xosil bo'lish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. O'simlik qoldiqlal'i bilan oziqlanadigan hasharotlar tuproqni organik moddalar bilan boyitadi. Termitlar, chumolilar va boshqa bir qancha hasharotlar in qazib tupmqni yumshatadi va g'ovak qiladi; uning havo va suv o'tkazish xususiyatini yaxshilaydi; tupmqni chirindi moddalar bilan boyitib, yemirilishidan saqlaydi. O'simlik qoldiqlari, ayniqsa nina barglilar hazonining chirishida hasharotlaming ahamiyati katta. Hasharotlar uchun qulay sharoit bo'lmagan botqoq tuproqlari o^s simlik qoldiqlari palChalanmasdan torf hosil qiladi. Hasharotlar orasida hayvonlaming murdalari bilan oziqlanuvchi n&ofaglar (o'laksaxo'rlar) go'ngxo'r kaprofaglar tâbiiy sanitarlar vazifasini bajaradi. Go'ngxo'r hasharotlar hayvonlaming go^sngmi parChalab, uning chirishiga va tuproq hosil bo'lishiga yordam beradi.
Hasharotlarning inson faoliyatidagi ahamiyati. Hasharotlardan olinadigan mahsulotlar inson uchun oziq va kiyimkechak, fannotsevtika va bo^syoqchilik sanoati uchun zarur xom ashyo hisoblanadi. Oziq-ovqat va ipak olish maqsadida kishilar asalari va tut ipak quitini qadimdan qo'lga o'rgatishgan. Hozir asalarichilik va pillachilik qishloq exo'jaligining muhim tannoqlaridan biri hisoblanadi. Hasharotlardan olinadigan mahsulotlar farmatsevtika sanoatida ham foydalaniladi. Asalari zahari va shpanka chivinidan olinadigan kantaridin moddasidan dori—darmonlar tayyorlanadi. Koksidlar, xususan, meksika koshenilidan kalmin bo^syog'i, yong'oq yasarlaldan tanin, ayrlm chervetslardan csa lak va mum tayyorlashda foydalaniladi.
Qishloq ho'jaligi ekinlari va oziq-ovqat mahsulotlari zararkunandalari. Hasharotlar orasida tirik o'simlik to'qimalari bilan oziqlanuvchi turlari ko'pchilikni tashkil qiladi. Ulardan bir qancha tuu•lari qulay sharoitda tez ko'payib ketib, qishloq xo'jalik ekinlariga va bog'larga katta zlyon etkazadi. Hasharotlar o'simliklarning ftu•li organlariga ziyon keltirishi mumkin. Ulardan bir xillari o'simlik organlarini kemirib yoki ularni teshib zarar keltirsa, boshqalari esa o'simlik to^sqİmalarİ ichiga Hrib olib, har hil bofrtmalar hosil qiladi. Hasharotlar ishlab chİqaradİgan sekretlar ta'sİrİda paydo bo'ladigan bunday bo^srtmalarni o'sİmlİklarnİng ildizi, mevasİ, bargi va boshqa organlarida uchratish mumkİn. Hasharotlar orasida oziq-ovqat mahsulotlari, mo^syna va jun kiyim kechaklarda ziyan keltinıvchi ftırlarİ ham ko^çp uchraydi. Bunga misal qilib kuya kapalaklari qurtlarİnİ, ombor uzun tumShuq q0⁴ngfizlarİ va boshqa bir qancha haslıarotlarni ko'rsatish mumkİn. Zararkunanda hasharotlar ehtiyot choralari ko^srilmaganıda er sharİnİng boshqa, ilgari bu hasharotlar bo^ş lmagan rayonlariga tarqalİshİ va ulamİng kushandalari bo^ş lmagani tufayli tez ko'payib ketishi mumkİn. yevropadan Amerika qİt'asİga tut ipak quıtıning tarqalİshİ va aksincha Amerikadan yevropa va boshqa qit'alarga Kolorado qo•ng'İzİnİng kelib qolishi bunga yaqqol misal 'bo ^ğ ladi.
Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hamda kasallik tarqatuvchi hasharotlar. Hasharotlar orasİda burgalar, bitlar, 'ko ^çpchilik ikki qanotlilar (chivinlar, İskabtoparlar, pashshalar) va ayrım qandalalar qon so^srib, odam va hayvonlami 'bezovta qiladi, hayvonlaming mahsuldorlİgİnİ keskin kamayib ketishiga sabab bo'ladi. Ikki qanotlilar turkumiga mansub bo^s lgan hasharotlar ayniqsa keng tarqalgan bo'lib, ular gnus deb ataladi. Hamma gnuslar ektoparazitlar hisoblanadi.
Mo'ylovsizlar — Tkki dumlilar (omborlarda, chumoli İnlarİda uchraydi)
Qil dumlilar (oq padura, zamburug' padurasi)
Oyoq dumlilar — Kunlıklar (kechasi surlar atrofida uchib yuradİ).
Ninachilar (ular pashshalami yeb fayda keltİradİlar. Suv atrofida yuradilar).
Suvaraklar (ozİq-ovqatlamİ zaharlab, yuqumlİ kasalliklami kelib chİqaradİ).
Beshiktervatarlar (yirtqich hasharotlar, o^ssimlik bitlari, lichinkalar bilan oziqlanib katta foyda keltiradi)
Termitlar yog'och, o't o'simliklar bilan oziqlanib binolarga, simyog^soch, tok va daraxt poyalariga katta zarar etkazadi.
Bahorikorlar - lichinkasi baliqlarga oziq bo*lib katta foyda keltiradi.
Embriya - o^ssimlik bilan oziqlanib zam etkazadi.
Uxovertka - sabzavot va poliz ekinlariga zarar etkazadi.
Tayoqchasimonlar o ^s simlik poya va barglari bilan oziqlanadi.
To'g'ri qanotlilar yashil temirchaklar, qishloq xo^vjaligi o*simliklari bilan oziqlanib Ikatta zarar etkazadi.
Pichanxosrlar — oziq-ovqat zapaslari, kitoblar, gerbariylar, hasharot kolleksiyalarini eb zarar keltiradi.
Patxo*rlar - qushlar terisi, patlarida parazitlik qiladi.
Bitxo ^erlar odam va hayvonlarmng qonini so^vradi.
Foydali hasharotlami muhofaza qilishda respublikamizda tashkil etishkilgan «CHotqol», «Zamin», «Qizilcha» kabi qo*riqxonalarda tabiatda ham uchraydigan yelkan, feruza, parvona kapalaklari, toshqollar, oltinqo^vng'izlar, tugmacha ko'p vakillari himoya qilinadi.
1.5. «QIZIL KITOB» ga kiritilgan hasharotlar
Vatanimizda er va uning boyliklari suv, o%monlar, o'simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish haqida juda ko'p muhim davlat qamrlari qabul qilingam Ana Shunday muhim hujjatlardan biri O'zbekiston «Qizil kitobi» hisoblanadi.
«Qizil kitob» ayrim viloyatlar, mamlakatlar yoki butun Dunyo bo*yicha kelajakda xavf ostida turgan o^ssimlik va hayvonlar haqida ma'lumotlarga ega bo'lgan rasmiy hujjatdir.